Grupa od dvadesetak arheologa sa univerziteta u Beogradu i Novom Sadu, Balkanološkog instituta SANU, Narodnog muzeja u Beogradu, Centralnog instituta za konzervaciju i drugih ustanova, uputila je obimne komentare na Nacrt strategije razvoja kulture u Srbiji od 2017. do 2027. godine, ocenjujući da taj dokument “ostavlja izvesne nedoumice” i “potencijalno kreira nove probleme” koji bi mogli biti otklonjeni usvajanjem predloženih sugestija.
Pohvalivši namere Ministarstva kulture i informisanja Srbije da konačno uvede planski pristup na polju kulture, arheolozi i muzejski stručnjaci izneli su niz načelnih, teorijskih i praktičnih primedbi, posebno ukazujući na probleme u vezi sa predloženim rešenjima implementacije Strategije, kao i na ulogu arheologije.
Među primedbama u prvoj celini, kako je prenelo Vreme, ističe se ona o definisanju pojma kulture.
Smatrajući da bi na početku Strategije trebalo odrediti šta se podrazumeva pod kulturom, s obzirom da to nije učinjeno, potpisnici predlažu da se kultura definiše kao “skup sistema vrednosti stavova, ponašanja, navika, običaja i ideja koje se upotrebljavaju u nekoj ljudskoj grupi i reprodukuju, šire, održavaju, prilagođavaju i menjaju kroz komunikaciju i deljenja između pojedinaca”. Na taj način, kako su naveli, “ne bi bilo favorizovano etnocentrično i nacionalno tumačenje kulture”. Predloženo je i da definicija kulturnog nasleđa bude u tom kontekstu shvatanja kulture, jer u suprotnom, kako su naveli, dolazi do favorizacije nacionalnih kulturnih svojstava, odnosno neminovnog isključivanja ili marginalizacije kulturnih pojava u vezi sa drugim identitetskim grupama ili epohama.
Potpisnici ukazuju da nije jasno definisana i nedvosmisleno obrazložena ideja vodilja koja stoji iza i unutar Nacrta strategije, kao i da se, naročito u uvodnom delu, "bez jasnog kriterijuma i namere iznose opšti stavovi nepoznatih autora, bez pozivanja na konkretne dokumente, istraživanja, naučne zaključke ili rezultate anketiranja javnosti". Kao primer je navedeno da u drugom pasusu četvrte strane piše: "Strategija razvoja kulture u Srbiji nastoji da uvaži, vrednuje, očuva i razvije sve ono što je, kao živa i produktivna tradicija, svaka epoha i kulturno-civilizacijska formacija trajno priložila celini kulture građana Srbije i Srba na širem kulturnom prostoru". Potpisnici Komentara su naveli da to zbunjuje, jer znači da Srbija čuva kulturu srpskih etničkih zajednica u drugim državama u svetu.
Posebno je kritikovan i deo Uvoda Nacrta strategije koji se tiče dimenzija srpske kulture (slovenska, vizantijska, starobalkanska, herojska, prosvećeno-evropska, demokratska, kontaktna ili dimenzija otvorenosti).
Prema mišljenju arheologa, taj deo je “potpuno neprofesionalan i kao takav ne sme biti uvršten u sadržaj nacionalnog dokumenta ove važnosti”. Analizirajući svaku od opisanih dimenzija srpske kulture, potpisnici komentara postavljaju niz pitanja koja se u tom smislu otvaraju. Između ostalog, pitaju zašto je unutar “slovenske dimenzije” izdvojen jezik kao jedini aspekt kulture, zatim zašto se u "vizantijskoj dimenziji", vizantijskim smatra "srednjovekovno graditeljstvo koje je bilo ishod lokalnih prilagođavanja vizantijskih, ali i drugih graditeljskih tradicija, a da se pritom ni rečju ne pominju druge sfere kulture srednjovekovne Srbije, ili zašto je celi srednji vek krajnje pojednostavljujuće sveden na ličnost Sv. Save i svetosavski mit kao središnje motive; ili pak o kakvoj mističnoj vertikali je reč kada se govori o antičkom i srednjovekovnom kulturnom nasleđu; i konačno, zašto je u žižu stavljeno samo istočno hrišćanstvo kada su i Vizantija i istočno Sredozemlje duboko i neraskidivo povezani i sa zapadnim hrišćanstvom, ali i sa judaizmom i islamom, a samim tim i sa percepcijom vizantijskog nasleđa u tim kontekstima”.
Herojsku dimenziju Nacrt strategije definiše kao "dimenziju Kosovskog zaveta, koja duhovno pretpostavlja materijalnom i koja obezbeđuje samoočuvanje društva pred egzistencijalnim i identitetskim izazovima, ne samo naša srednjovekovna viteška kultura, već i kultura naših predaka, seljaka ratnika, i onih u Prvom srpskom ustanku, i onih u Prvom svetskom ratu, od onih koji su savladali osmanlijsku okupaciju do onih koji su učestvovali u antifašističkoj borbi, pružali otpor nacističkoj okupaciji i kasnije branili slobodu i druge vrednosti svoga i opšteg nasleđa”. Takva definicija, kako je navedeno u komentarima, “ostavlja prostor za pogubno, romantičarsko i fanatično tumačenje istorijskih događaja”.
Šta je uopšte, i gde se u istorijskim izvorima može naći sadržaj tog zaveta? Zar je cilj Strategije potpirivanje mitomansko-nacionalističkih verzija istorije izmišljenih u moderno doba? To su neka od pitanja koja postavljaju autori komentara, navodeći da se u Nacrtu strategije uočava "pozivanje na militarističku doktrinu kao glavnu komponentu očuvanja kulturnog identiteta i to kroz nacionalističku mito-istoriju stvorenu u klerikalnim redovima”. “Seljaci-ratnici, ustanci i ratovi u Strategiji za razvoj kulture boje tu kulturu kao izrazito ratničku, prenebregavajući druge mnogo važnije i složenije komponente kulturnog života i u sadašnjosti i u prošlosti", naveli su arheolozi u Komentarima na ukupno tridesetak strana.
Autori Komentara primećuju i da se pod "nacionalna kultura" u Nacrtu strategije podrazumeva isključivo srpska nacionalna kultura. Smatraju da stoga, i pored proklamovanja da se "kulturna politika mora kretati na pođednakom odstojanju između izazova kulturnog etnocentrizma, s jedne strane, i opasnosti procesa akulturacije, s druge strane”, te da “svaka nacionalna kultura počiva na jasnoj predstavi o sopstvenom identitetu...", Nacrt Strategije u svojoj osnovi propagira otvoreni etnocentrizam, budući da sva društva, društvene i kulturne interakcije prepoznaje i predstavlja isključivo kao odnose nacija/naroda i njihovih etnodeterministički shvaćenih kultura.
Potpisnici Komentara upozoravaju da se na taj način kulturna različitost "ograničava na romantičarsku ideju o postojanju jasno utvrđenih naroda koji imaju svoj duh, specifičnu kulturu, jezik, teritoriju, veru itd." Time se, kako su dodali, “umesto inkluzivnosti proklamovane Zakonom o kulturi dobija samo apel za toleranciju jasno odeljenih kulturnih blokova koji u praksi neće doprineti prevazilaženju postojećih stereotipa i predrasudnih stanovišta o populacijama drugih i njihovim kulturama".
U Komentarima je uočeno i da je u središtu pažnje Nacrta strategije "relevantno pitanje genocida i zločina, te utvrđivanja naučno zasnovanih tumačenja prošlosti i sa njima povezane adekvatne kulture sećanja" iako je njima pre mesto u Strategiji za nauku, budući da je reč o inicijativi za naučno ustanovljavanje istorijskih činjenica. Zato se, kako su naveli, ima utisak da ova tematika “igra ulogu isključivo u kontekstu etnocentrične agende, što dalje govori da je razvoj kulture viđen kao neka vrsta vrednosno opterećene reinvencije nacionalnog identiteta kroz podsticanje izgradnje kulture žrtve”.
U drugoj celini Komentara, posvećenoj implementaciji Nacrta strategije, autori su se posebno pozabavili ulogom koja je namenjena Zavodu za proučavanje kulturnog razvitka (ZAPROKUL).
Ne baveći se činjenicom da je aktuelni direktor tog zavoda Vuk Vukićević jedan od ključnih autora Nacrta strategije, arheolozi su se usmerili ka kapacitetima i kompetencijama te ustanove i njenih zaposlenih za obavljanje poslova koji im se Nacrtom delegiraju.
"ZAPROKUL bi, ukoliko Strategija bude usvojena u trenutnom obliku, preuzeo i najveći deo naučnoistraživačkih poslova koji se tiču kulture, što bi možda bilo legalno, ali ne i legitimno. Naime, ova ustanova osnovana je na Zakonu o Zavodu za proučavanje kulturnog razvitka koji je danas umnogome prevaziđen, a pored toga na ZAPROKUL se ni na koji način ne odnose odredbe daleko recentnijeg, i za istraživačke poslove nadležnog Zakona o naučnoistraživačkoj delatnosti", naveli su arheolozi, postavljajući i pitanje o kapacitetima, odnosno kompetencijama zaposlenih u ZAPROKUL-u za poslove koje im Nacrt strategije dodeljuje.
Kako su naveli, prema Pravilniku o sistematizaciji ZAPROKUL-a na istraživačke poslove najčešće opredeljeno je po jedno lice za krajnje široke oblasti, a pritom ni tražene kvalifikacije nisu ni izbliza visoke kao one koje za naučno-istraživačke poslove predviđaju zakoni. Arheolozi zato predlažu da bi Strategijom trebalo trasirati put bližoj saradnji ministarstava kulture i prosvete, nauke i tehnološkog razvoja i decentralizovati naučno-istraživačke poslove u kulturi tako što bi se u te poslove uveli i fakulteti i naučni instituti.
Posebnu celinu u Komentarima autori su posvetli arheologiji, smatrajući da Nacrtom strategije nije posvećen dovoljan prostor arheološkom nasleđu, odnosno da “i one teme koje su u Nacrtu dotaknute u vezi sa ovim poljem kulture i nauke zahtevaju detaljniju elaboraciju”.
Navodeći da su prioritetni nacionalni arheološki projekti prema Nacrtu strategije "izvođenje radova na istraživanju, zaštiti i prezentaciji u Caričinom gradu, Medijani, Vinči, Sirmiumu, Viminaciumu, Drenovcu i arheološkim nalazištima duž Rimskog limesa”. arheolozi konstatuju da Nacrt strategije, "od ukupno 191 arheološkog nalazišta koliko prepoznaje, u prvi plan ističe tri rimska lokaliteta, potencijal Limesa, jedan ranovizantijski i dva praistorijska (neolitska) lokaliteta". Nejasno je, kako dodaju, da li je reč o subjektivnim stavovima autora teksta Nacrta strategije ili su navedeni arheološki lokaliteti odabrani na osnovu sveobuhvatne analize koja nedvosmisleno ukazuje na naučne, turističke ili neke druge potencijale upravo tih nalazišta.
U tom kontekstu arheolozi naglašavaju da "izuzev Vinče, predloženi lokaliteti spadaju u domen Arheološkog instituta koji je, podsećanja radi, naučni institut. Tako se na vrlo perfidan način uspostavlja monopol, koji ne smemo prepoznati samo kao monopol nad iskopavanjima, nego nad poželjnom i nepoželjnom prošlošću”.
Povodom nepokretnog kulturnog nasleđa, a posebno arheološkog, u Nacrtu strategije se konstatuje da je bogato arheološko nasleđe Srbije “suočeno s rizicima od propadanja zbog sve većeg broja građevinskih i infrastrukturnih poduhvata, učestalih prirodnih nepogoda, rasprostranjenih ilegalnih iskopavanja i ilegalnog prometa arheoloških nalaza i nedovoljne svesti društva o njegovom značaju. Postoji potreba za razvijanjem saradnje organa uprave, policije i sudstva na zaštiti nepokretnog kulturnog, posebno arheološkog nasleđa”.
Potpisnici Komentara podsećaju autore Nacrta strategije da je Republika Srbija 2009. godine usvojila Zakon o potvrđivanju evropske konvencije o zaštiti arheološkog nasleđa (u pitanju je revidirana konvencija) i da taj zakon ima univerzalni karakter ("elementima arheološkog nasleđa smatraće se svi ostaci i predmeti" koji nam pomažu da govorimo "o istoriji čovečanstva"), te da predviđa i mere zaštite. Međutim, i Nacrt strategije predlaže mere - donošenje novih zakona “u oblastima koje nisu adekvatno pravno uređene (kulturnog nasleđa, arheologije, arhiva, muzeja, pozorišta, kinematografije itd)”.
Postavlja se pitanje, kako navode arheolozi, zašto je jedna od mera "donošenje novih zakona" kada se ni postojeće konvencije ne tretiraju na pravi način. Kao primer su naveli Zakon o potvrđivanju evropske konvencije o zaštiti arheološkog nasleđa koji u članu 10. predviđa sprečavanje ilegalnih iskopavanja.
Nacrt strategije kaže da postoji potreba za saradnjom sa policijom i sudstvom na zaštiti arheološkog nasleđa. "U Nacrtu je to ‘potreba’, a ne jasno određenje šta raditi sa gomilama ‘detektoraša’ koji dižu dinamitom arheološke lokalitete u vazduh, tražeći ‘zlato’. Odnosno, opet je slučaj da se zakon koji je ratifikovan ne čita i ne poštuje", naveloi su potpisani arheolozi, predlažući da bi na tom tragu “trebalo praviti i strategiju šta činiti dalje, jer masovna devastacija nepokretnih arheoloških dobara ilegalnim iskopavanjima, kao i pljačka i preprodaja nezakonski stečenih arheoloških kulturnih dobara, koja se čak podstiče u okvirima registrovanih udruženja, predstavlja nesagledivo ozbiljan problem za razvoj kulture (ali i nauke i obrazovanja) čije bi rešavanje moralo da se prepozna i tretira kao prioritet. Ovo proizilazi iz činjenice da se navedene vrste kulturnog nasleđa ne mogu revitalizovati, ponovo pokrenuti ili oživeti, budući da predstavljaju neobnovljivu vrstu kulturnog nasleđa i dobra (vezanog ne samo za Srbiju već čovečanstvo uopšteno)”.
Potpisnici Komentara su: prof. dr Staša Babić, Odeljenje za arheologiju, Filozofski fakultet Univerziteta u Beogradu; Radmila Balaban, MA, istraživač saradnik, Odeljenje za arheologiju, Filozofski fakultet Univerziteta u Beogradu; Aleksandar Bandović, MA, Narodni muzej u Beogradu; prof. dr Vera Vasiljević, Odeljenje za arheologiju, Filozofski fakultet Univerziteta u Beogradu; dr Ivan Vranić, naučni saradnik, Arheološki institut Beograd; doc. dr Jasna Vuković, Odeljenje za arheologiju, Filozofski fakultet Univerziteta u Beogradu; doc. dr Milena Gošić Arama, Odeljenje za arheologiju, Filozofski fakultet Univerziteta u Beogradu; prof. dr Vesna Dimitrijević, Odeljenje za arheologiju, Filozofski fakultet Univerziteta u Beogradu; Aca Đorđević, muzejski savetnik, Narodni muzej u Beogradu; dr Ivana Živaljević, Grupa za bioarheologiju, Institut BioSens, Univerzitet u Novom Sadu; dr Marko Janković, naučni saradnik, Arheološka zbirka Filozofskog fakulteta Univerziteta u Beogradu; doc. dr Zorica Kuzmanović, Odeljenje za arheologiju, Filozofski fakultet Univerziteta u Beogradu; doc. dr Monika Milosavljević, Odeljenje za arheologiju, Filozofski fakultet Univerziteta u Beogradu; dr Vladimir V. Mihajlović, istraživač-saradnik, Balkanološki institut SANU; doc. dr Vladimir D. Mihajlović, Odsek za istoriju, Filozofski fakultet Univerziteta u Novom Sadu; prof. dr Aleksandar Palavestra, Odeljenje za arheologiju, Filozofski fakultet Univerziteta u Beogradu; Andrej Starović, viši kustos, Narodni muzej u Beogradu; Natalija Ćosić, MA, Centar za preventivnu konzervaciju, Centralni institut za konzervaciju; dr Tatjana Cvjetićanin, naučni savetnik, muzejski savetnik, Narodni muzej u Beogradu; doc. dr. Perica Špehar, Odeljenje za arheologiju, Filozofski fakultet Univerziteta u Beograd.
*Tekst je nastao u okviru projekta “Put strateškog dokumenta”, sufinansiranog od Ministarstva kulture i informisanja. Stavovi izneti u podržanom medijskom projektu nužno ne izražavaju stavove organa koji je dodelio sredstva.
(SEEcult.org)