Povodom 120-godišnjice rođenja Miloša Crnjanskog i 80-godišnjice njegovog boravka među staropazovačkim Slovacima
Piše: Branko Rakočević
Redakcija beogradskog dnevnog lista “Vreme” poslala je u septembru 1932. godine u Staru Pazovu svog reportera Miloša Crnjanskog, koji je u to vreme već bio slavni srpski pisac, da napiše reportažu o dva važna događaja koji su se tih dana dešavala u tom sremskom selu naseljenom pretežno Slovacima.
Reportaža velikog pisca objavljena je u listu “Vreme” 22. septembra 1932. godine pod dugim naslovom “NE ZOVITE IH TOTOVIMA, NITI NJIHOVU DECU TOTICAMA, BRAĆA SU NAM TO, SLOVACI”.
Objavljena je sa dva nadnaslova: “Povodom osnivanja slovačke matice i izbora slovačkog biskupa” i “Anketa Vremena u Staroj Pazovi”.
Razgovori sa slovačkim prvacima
Autor “Stražilova” u ovoj dugačkoj reportaži sa nežnošću, toplinom i ljubavlju piše o životu staropazovačkih Slovaka i prenosi razgovore sa njihovim prvacima među kojima je bio i dr Vlada Vereš, otac poznatog jugoslovenskog intelektualca Saše Vereša, sekretara Krležinog Leksikografskog zavoda Jugoslavije i Milana Vereša, bivšeg ambasadora SFRJ u Moskvi.
Autor “Seoba” konačio je u njihovoj kući u centru Stare Pazove, a u memoarsko-putopisnoj prozi “Kod Hiperborejaca” priznao je da je slovakofil.
U slovačkoj crkvi
U reportaži o Slovacima u Staroj Pazovi pesnik “Itake”, koji je, kao što se zna, smatrao Srem svojom duhovnom postojbinom, opisuje i slovačku evangelističku crkvu i njenog tadašnjeg farara (sveštenika) dramskog pisca i reditelja Vladimira Vladimirova Hurbana (VHV), autora više od 50 drama.
“Prešavši odatle u hladovinu porte stare crkve, slušali smo pesmu seljaka i orgulja. Ljudi su u crkvi stajali levo, a žene desno, sve u crnoj boji. Nošnja je samo na devojkama raskošna, one stoje levo i desno od oltara i pevaju iz molitvenika. Stare žene gledaju u molitvenike preko velikih naočara. Zanimljivo je da na zidu, kao brojevi totalizatera na trakama, stoje table sa brojem pesama što se baš tada pevaju iz molitvenika. Da bi se babe i seljanke, pri prelistavanju, lakše snašle. Pri kraju mise sačekali smo paroha, on nas je odveo u parohiju, što je gospodska i lepa, kao neka plemićka kurija, ili neki dom iz romana tugenjevskih”.
Farar sadašnji, g.Vladimir Hurban
“Farar sadašnji, g. Vladimir Hurban, potomak stare porodice sveštenika i književnika slovačkih, pričao nam je rado o svojim seljacima i prošlosti Pazove. Ima nečeg dobrog, melanholičnog, ruskog, u tom slovačkom životu, što se odmah primeti.
U bunu pošli pod vođstvom velikog slavenofila Jozefa Hurbana
Crnjanski dalje citira reči svog domaćina pana ferara: “U buni 1848. ti seljaci su pošli pod vođstvom velikog slavofila Jozef Hurbana u tabor srpski kod Karlovaca, da se bore protiv Mađara. Mi se osećamo Sloveni kao i vi i ne zaboravite da veza sa velikim slovenskim severom ide preko nas. Stara Pazova je prva o svom trošku digla narodni dom, idite i vidite ga, pa ćete osetiti da je slovenska uzajamnost i prošlost ovde još realan život”.
Svetla imena slovenske prošlosti
“Oduševljenje paroha u Pazovi”, piše dalje Crnjanski u svojoj opširnoj reportaži o staropazovačkim Slovacima, “tim je razumljivije što on sam, već predstavlja svetla imena slovenske prošlosti. Njegova mati bila je kći Jana Štura, sudije iz Trenčina u Slovačkoj, a Jan je bio brat velikog našeg Štura. Njegov otac bio je sin pomenutog revolucionara iz 1848. g. Jozefa Hurbana, čiji je brat Svetozar Hurban Vajanski svetlo ime slovačkog političkog života i književnosti”, navodi između ostalog Crnjanski u svojoj reportaži o staropazovačkim Slovacima objavljenoj u “Vremenu” 1932.