Fantazija učvršćuje novi filmski jezik 21. veka

22. Međunarodni filmski festival Fantasia, Montreal, 12. jul - 2. avgust 2018.

Piše: Dejan Nikolaj Kraljačić

Ponajbolje izdanje Fantazije ove dekade odvilo se 2014. godine, čiji sam pregled krstio Fantazija u sajberprirodnom stanju, referišući na filmski događaj koji bi se sada mogao tretirati kao prekretnički veka - svetsku premijeru filma gruzijskog autora Levana Lea Gabriadzea Sajberprirodno (kasnije preimenovanog u Unfriended / Bez prijatelja) u produkciji rusko-kazahstanske filmske sile Timura Bekmambetova (Noćna i Dnevna straža, 2004, 2006, Tražen, 2008). Ovo veka ne znači da Gabriadzeov uradak smatram najboljim ovog milenijuma, već da je reč o izuzetno uspelom prototipu novog filmskog jezika klasičnog dramskog narativnog filma. Tako praktično tek sada, u retrospekciji, da se oceniti neizmeran značaj potonje premijere, jer smo ove godine imali priliku da vidimo još 3 različita filma koji koriste isti jezik: Profil, Bez prijatelja 2: Mračni web, i Pretraživanje (dok je još 7 u različitim fazama razvoja), jezik koji je tvorac čitavog koncepta Bekmambetov krstio Screenlife (ekranski život), predstavljajući ga i uživo na ovogodišnjoj Fantaziji. Za razliku od, recimo Trirove i Vinterbergove Dogme 95, koja je bila pre svega stilska, formalna odrednica, umnogome prigrljena kao mogućnost da se složeni postupak tradicionalnog filmskog snimanja zameni najsvedenijim mogućim video snimanjem, tj. najjeftinijim, kao i klasičnog pripovedanja fikcije onim antidramskim, ovde je reč o pravoj novoj jezičkoj platformi. Sa jedne strane, screenlife na najeksplicitniji mogući način oponaša naš svakodnevni život preko interneta, a sa druge, kao film može opstati jedino putem čvrste, klasične filmske dramaturgije, što uključuje razvoj likova i brižno osmišljene obrte u priči.

Masterklas Timura Bekmambetova, foto: Renaud Sakelaris

Na prvi pogled, sam koncept verovatno deluje eksperimentalno pošto uslovljava celokupno odvijanje radnje isključivo preko nečijeg ekrana kompjutera (što pretpostavlja Skype i Facetime komunikaciju, razna kratka videa, socijalne mreže, chat, itd.), ali je to ujedno i iluzija, jer ukoliko ne postoji klasični privlačni zamajac priče i njen adekvatan, dinamični razvoj, neizostavno preti dosada (npr. puko, besciljno ćaskanje preko socijalnih mreža brže prerasta u dosadu negoli u filmu klasičnog karaktera, gde imamo pravo da fizički odlutamo od ekrana). Naravno, kako je reč o rafiniranom filmskom jeziku, moguć je rad u svakom žanru, što je i intencija Bekmambetova kao producenta. Najzad, ovaj koncept je krajnje sugestivan, jer publiku stavlja u poziciju samih likova - mi smo ti koji uvek gledamo sadržaj kadra - ekrana na isti način na koji to čini i akter priče (Bekmambetov je producirao i Žestokog Henrija / Hardcore Henry, 2015, koji simulira najpopularniji koncept video igara - first person shooter). Tako su filmovi ovoga tipa zapravo subjektivni kadrovi na jedan prirodan način, za razliku od upotrebe istog u klasičnom filmskom jeziku, gde predstavljaju visokostilizovano, artificijelno režijsko sredstvo. Sa svim pomonetim u vezi, Bekmambetov je razvio i novi softver snimanja sa ekrana - klasične kamere i rasveta više nisu potrebni, čime su i snimajući dani (jedna do najviše dve nedelje), kao i produkcioni troškovi, svedeni na minimum. Realizam naše svakodnevne ekranske komunikacije, ukršten sa dramatikom priče, a prikazan kroz subjektivnu vizuru, idealan je za građenje tenzije što na najbolji način demonstriraju i 3 ovogodišnja filma, nimalo slučajno čestih dobitnika upravo nagrada publike na festivalima gde su prezentovani. Potpuno autentično i moćno u najširem smislu!   

Bez prijatelja 2: Mračni Web (Unfriended 2: Dark Web) je zapanjujuće zreo režijski debi scenariste Stivena Saska (Stephen Susco, pisac rimejka Kletve / The Grudge, 2004) koji na istančan način tretira podnaslovni Dark web, a za razliku od prvog dela koji uključuje natprirodne sile, ovde se susrećemo sa mogućim užasom dijabolične nam svakodnevice. Društvo mladih se okuplja preko Skajpa da igra svoju omiljenu igru, s tim što je protagonista svoj stari kompjuter zamenio novim, tj. tuđim, koji je dugo stajao zaboravljen u omiljenom mu kafiću. No, ulaskom u tuđ laptop otvara se i pandorina kutija, vešto nameštena igra od strane pravog vlasnika računara, što će naivnu zabavu pretvoriti u surovu borbu za život... na zadovoljstvo moćnika koji stimulišu razvoj mračnog weba. Izuzetna pripovedačka veština Saska u gradiranju tenzije i tretmanu obrta priče podižu ovaj triler na razinu najviših dometa žanra.

Pretraživanje (Searching) Aniša Čagantija (Aneesh Chaganty, takođe koscenarista filma), sa Džonom Čoom (John Cho, Zvezdane staze) u glavnoj ulozi, takođe je uspeli dugometražni debi. Za razliku od za sada diptiha Bez prijatelja i Profila, koji su - kako je sam Bekmambetov istakao, rađeni prema starom zavetu screenlife-a, osnovnim odrednicama osmišljenih sa njegove strane u službi dočaravanja što snažnijeg utiska realnosti (statičan kadar monitora, muzika koja se koristi je ona koju akter pušta preko neta, bez filmskih zvezda koje bi mogle odvući pažnju sa nepoznatih nam lica sa kojima se i lakše identifikujemo), Čagantijev film je rađen prema novom zavetu. U pokušaju većeg približavanja publici, Pretraživanje se koristi povremenim pokretima kamere i promenima plana unutar kadra ekrana, vidljive su montažne intervencije, komponovana muzika, Džon Čo... ali sve to zapravo i narušava čistotu preostalih uradaka, postavljajući pitanje doslednosti režijskog pripovedanja. Pretraživanje je inteligentan, tenziono gradiran detektivski triler u kojem principijelni otac kreće u potragu za svojom nestalom 16-godišnjom kćerkom, tokom čega počinje da saznaje kako više o njoj, tako i o njihovom međusobnom odnosu. A sve to zahvaljujući kćerkinom laptopu, kojem on mora da pristupi ne bi li joj ušao u trag. Film je bio hit ovogodišnjeg Sandensa, gde je i ovenčan laskavom nagradom publike, a njegovoj privlačnosti značajno doprinosi sama premisa priče koja nužno izaziva emocije - potraga oca, inače udovca, za kćerkom jedinicom.

I najzad događaj za sebe, celokupno gledano uradak koji se po značaju teško može porediti sa ičim drugim dugi niz godina unazad - maestralni film samog Timura Bekmambetova Profil (Profile), nagrađivan od strane publike u Berlinu i na kultnom SXSW festivalu u Ostinu, SAD. Reč je o slobodnoj adaptaciji međunarodnog bestselera objavljenog 2015. godine - U koži džihadiste francuske novinarke Ane Erel (Anna Erelle, što joj je pseudonim jer je kletva džihadista - poternica na njenu glavu javno izrečena), a u kojem ona opisuje svoje fascinantno životno iskustvo (u Profilu Ana postaje engleska novinarka koju izvanredno tumači Valin Kejn / Valene Kane). Kako je sve više aktuelna tema konvertovanje devojaka sa Zapada hrišćanskog porekla u muslimansku veru, potom regrutovanih od ISIS-a da dođu u Islamsku državu kao poželjne neveste (ISIS je naziv fundamentalističke terorističke organizacije - skraćeno od Islamska država Irak i Sirija), a nakon čega im se i potpuno gubi trag u lancu belog roblja, hrabra i ambiciozna novinarka kreira lažni profil predstavljajući se kao jedna od sveže konvertovanih, ne bi li otkrila regrutere. U tome, naravno, i uspeva ulazeći u pravi košmar manipulacije, u ovom zastrašujućem trileru koji je najdirektniji odraz naše poražavajuće stvarnosti. Za razliku od preostala 3 filma screenlife-a, koji umnogome duguju inteligentnom tretmanu filmskog žanra, Bekmambetovljevo ostvarenje suvereno potvrđuje dalekosežnost dometa novog mu jezika, platforme koja nadasve upečatljivo može da iznese i angažovane, najaktuelnije nam teme od najdubljeg značaja.    

Superiorni uradak Klejtona Džekobsona (Clayton Jacobson) Bratsko gnezdo (Brothers' Nest), krajnje sofisticirana i minuciozno precizno vođena porodična drama umešno prikrivena u ruho crne komedije, film je koji bih bez preterivanja svrstao u sam vrh australijske kinematografije uopšte. Džekobsonov uradak je filmska kritika odmah prepoznala kao kvalitetan, odajući mu i površno laskavu etiketu koenovski. No, braća Koen, u svojoj (pre)naglašenoj mizantropiji nikada ne demonstriraju disciplinovano metaforičko pripovedanje - igru žanrovskim okvirima u cilju preispitivanja onog ljudskog u nama, već se radije cinično podsmevaju svojim mentalno plitkim likovima, nudeći samo opojni stil, površinu, a nikako dubinu. A što svakako nije slučaj sa ovim ostvarenjem. Naprotiv! Bratsko gnezdo je pre svega majstorski napisan film - scenario potpisuje Džejmi Braun (Jaime Browne), već prepoznat u Holivudu kao velika australijska spisateljska nada, u saradnji sa Krisom Palouom (Chris Pahlow), a na osnovu ranih verzija samog režisera, za čim opet nikako ne zaostaje ni sve ostalo - krajnje upečatljive glumačke role (braća Jakobsen, Šejn i sam Klejton, autor filma), režija, kamera, montaža i zvuk. Ovo je zapravo majstorska radionica koja demonstrira kako se sa malo može dobiti puno (naravno, ukoliko se mnogo zna i pazi!), jer se čitava radnja odvija u i okolo samo jedne izolovane kuće - ranča u preriji, dok je priča o dva brata, uz malu, ali vrednu pomoć 3 epizodna lika.

U prvoj polovini filma, po karakteru dva različita brata pristižu u ranu zoru u praznu kuću, sa ciljem da se pripreme i uvežbaju ubistvo svog očuha zarad dobijanja nasledstva, pošto im je majka u završnoj fazi borbe sa kancerom. Razvoj početne situacije ubrzo gradira u oblik duhovite transpozicije Beketovog Čekajući Godoa, i taman onda kada bi se mogli uplašiti da je reč o kakvoj kamernoj komediji apsurda i ništa više, očuh se pojavljuje preusmeravajući priču u pravcu klasične tragedije o disfunkcionalnoj porodici Šekspirovskog kova. Ovaj suštinski delikatan i suptilan rad, krajnje sveden u izrazu a prepun detalja, u potpunosti pleni pažnju svojom zrelošću. Sve u svemu, dostignuće biva još veće ukoliko se ima u vidu da je sam autor, pored ubedljivog tumačenja i zahtevne role u filmu, do sada snimio samo jedan dugometražni film - komediju sa dokumentarističkim režijskim potupkom Keni (Kenny, 2006). Briljantno!

Prema raznovrsnosti i kvalitetu, poslednjih 10 godina veoma zapažena argentinska kinematografija iznedrila je i svoj prvi paranormalni horor Prestravljen (Teriffied / Aterrados), i to hvale vredan. Potpisnik veštog scenarija i superiorne režije je Demian Rugna, koji je uspeo da udahne svežinu ovom podžanru horora, oduvek popularnom u omanjim nezavisnim produkcijama i među ortodoksima horora, a u skorije vreme ponovno oživljenog i šire, naročito kroz prilično zamornu seriju filmova Paranormalna aktivnost (2007-2015), odnosno učvršćen trenutnim diptihom Džejmsa Vana Prizivanje zla (The Conjuring, 2013, 2016) i naravno nekolicinom uspešnih J-horora. No, autori iz Latinske Amerike, shodno i svom kulturno-istorijskom i religijskom nasleđu, naročito umešno variraju podžanrovske obrasce horora. Dovoljno je pomenuti i najzvučnije ime - Giljerma Del Tora, kako kroz pojedine mu sopstvene režije, tako i produkcije drugih autora, ili prisetiti se izvrsnog venecuelanskog lokalnog hita, sigurnog debija Alehandra Hidalga koji nadgrađuje podžanr uklete kuće u Kući na kraju vremena (The House at the End of Time, prikaz Fantazije 2014, sa manje uspeha rimejkovan u korejsku Kuću nestalih / House of the Dissapeared, 2017).

Prestravljeni su žitelji tri kuće u komšiluku Buenos Airesa kojima počinju da se ukazuju dijabolični glasovi i monstruozna bića, što odmah rezultira smrću supruge jednog od žitelja. Istragu započinje policajac srednjih godina, zbog srčanih tegoba pred prevremenom penzijom, a emotivno vezan za jednu od stanarki koja, nakon što sahrani sina stradalog u nesreći pod uticajem istih neobjašnjivih sila, svedoči i njegovom povratku iz mrtvih. Slučaj postaje toliko složen da se moraju angažovati 3 eksperta za paranormalne pojave, od kojih čak dvoje nose doktorske titule. Uverljiv kasting, furiozna montaža, poigravanje sa stereotipima, sigurno vode film od ironije do stvarnog užasa, uz trilersku tenziju koja ne posustaje, pritom odstupajući od svih osnovnih pravila klasičnog filmskog pripovedanja kao što su promene tačke gledišta kroz tretman više likova, preskakanje značajnih objašnjenja - motivacije, nedefinisano, a krajnje efektno razrešenje... čineći tako uradak Demiana Rugne prilično jedinstvenim, a još važnije - krajnje ubedljivim.  

Hevi put (Heavy Trip), dugometražni igrani prvenac finskog dvojca Juše Latia (Juuso Laatio) i Juke Vidgrena (Jukka Vidgren), izuzetno je nadahnuta crna komedija, a Heavy iz naslova ima dvojako značenje, referišući se na hevi metal muziku kao kontekstualni okvir, kao i na teško putovanje glavnih likova, članova benda. Dakle, četvoročlani hevi-metal bend već 12 godina ima ambiciju da nekako uspe, ali sve što je ikada uradio su obrade tuđih pesama, izvođenih na sopstvenim kućnim probama. U trenutku magnovenja, jednom od članova benda se konačno rodi ideja za originalnu demo numeru nakon što čuje neobični zvuk polutke irvasa u mašini za sečenje mesa njegove klaonice... A istu klaonicu, tik nakon što su momci snimili svoju pesmu, u potrazi za kvalitetnom krvi irvasa posećuje niko drugi do harizmatični promoter prestižnog hevi-metal festivala u Norveškoj, i eto mogućnosti za jedinstven međunarodni nastup! Protagonista Turo, pevač benda koji radi u bolnici za mentalno obolele, povešće svoj bend na jedinstveno heavy put, sve sa (lešom) bubnjara koji je tragično nastradao u svrhu priprema za nastup. Sama mogućnost svirke, sada i u ime tragične žrtve bubnjara, prebrodiće i granični konflikt između Finske i Norveške, sve sa švedskim ručnim raketnim bacačem! Sofisticirana komedija koja se na inteligentan način poigrava temama hevi-metal muzike, nužno pobuđuje pozitivne emocije čineći ovaj film rezonantnim dugo nakon što se odgleda. Možda i nimalo slučajno kada se uzme u obzir da je Finska imala tradiciju pravljenja naširoko malo poznatih, a 1950/60-ih u lokalu popularnih mjuzikla - muzičkih komedija.            

Svi oni čvrstog ubeđenja kako su sveže modulacije zombi filma potpuno isceđene, nisu mogli da računaju na susret sa neodoljivom debitantskom zombi komedijom Šinićira Uede (Shinichirou Ueda), scenariste i režisera japanskog filma Mrtvi u jednom kadru (One Cut of the Dead, 2017). Iako prošlogodišnja produkcija, zbog čega i nije mogla biti u takmičarskoj selekciji, žiri Festivala ga nije zaobišao zvaničnim specijalnim isticanjem (special mention) uz najsažetije moguće, a krajnje tačno obrazloženje da je reč o konceptualno razigranom i hrabrom filmu, spremnom da rizikuje gubitak publike (na početku), znajući da će je povratiti nazad do kraja, što se upravo i dešava tokom gledanja ovog krajnje inventivnog ostvarenja. A tajna je u nadasve inteligentnoj, složenoj strukturalno-naracionoj metafilmskoj igri sastavljenoj iz 2 celine. Prvu čini stereotipni low/no budget polučasovni zombi film o ekipi koja snima jedan takav da bi bila napadnuta od strane pravih zombija, sve sa odjavnom špicom... I tek onda zapravo uranjamo u Mrtvi u jednom kadru, drugu celinu Uedinog uratka koji je o pripremi i snimanju filma koji smo upravo gledali. A to što smo videli je u stvari pokušaj prvog japanskog zombi kanala da snimi film u jednom kadru prenoseći ga uživo kao rijaliti šou. No, taj drugi deo, kao u samo retkim, najkvalitetnijim narativnim filmovima, obraća se onom najdubljem u našoj prirodi, ovde konkretno o uspostavljanju iskrenog odnosa oca i kćerke, sugerišući nam koliko strast i istrajnost u kreiranju nečega, makar to bio i zombi film skromnog dometa, može obogatiti naš život. Čarobno!     

Južnokorejski 1987: Kada dođe taj dan (1987: When the Day comes, 2017) Janga Jun-hvana (Joon-Hwan Jang) je nastavak Fantazijine tradicije uvrštavanja filmova koji tretiraju stvarni istorijski događaj ili ličnost(i) u aktu borbe za slobodu, što (pre)često podrazumeva i mnogobrojne nevine žrtve. Tako da tamo gde je stao prošlogodišnji kontroverzni, sjajni Hun Jangov Taksista (u prikazu Fantazije 2017) praktično se direktno nastavlja ovaj složeni politički triler sa ozbiljnom karakterizacijom likova. Naime, u Seulu 1987. godine protesti postaju sve snažniji protiv diktatorske vladavine Čun Du-hvana, kasnije osuđenog (i pardoniranog od strane vlasti) za masakr u Kvangdžuu maja 1980. koji je i tretirao Jangov Taksista. U jeku naelektrisane atmosfere, događa se neplanirano ubistvo nevinog studenta prilikom njegovog brutalnog ispitivanja od strane policije za antikomunističko delovanje, u konstantnom paranoičnom strahu od diverzija iz Severne Koreje. Režim svim naporima pokuša da zataška ubistvo pre Olimpijskih igara 1988. godine, ali istina o ubistvu studenta polako, ali sigurno izlazi na videlo, prerastajući tako i u prelomni trenutak borbe za demokratiju Južne Koreje. Snažno, upečatljivo.   

Čak Stil: Noć trampira (Chuck Steel: Night of the Trampires) režisera i scenariste Majkla Morta (Michael Mort) impresivni je dugometražni stop animacioni debi! Naslovni junak koji bi u našem bukvalnom prevodu značio Čelični Balvan (što on karakterološki i jeste) beskrupulozni je policajac uveden Mortovim visokooktanskim akcionim kratkim filmom Čak Stil: Razjarena jaja Stilove pravde, sa velikim uspehom prikazanim na Fantaziji 2014. Nakon godina i godina prevashodno rada iz ljubavi na razvoju svog protagoniste i priče (što sama stop animacija i podrazumeva, Mort je recimo radio po nedelju dana na 37 sekundi filma), Čak Stil je uplivao u vode dugometražnog filma, i to na nezaboravan način. Trampiri iz naslova su mutirani vampiri nastali od beskućnika, skitnica (eng. tramp + vampire), legenda kaže kao posledice Drakulinog razočarenja u ljubav što ga je i prirodno odvelo u pijanstvo... I najzad 1986. godine, oni počinju da osvajaju Los Anđeles, a čini se kako isključivo Stil, jedino uz pomoć nikog drugog do vremešnog Abrahama Van Rentala, može sprečiti njihov dijabolični plan. Krajnje duhovito nadgrađujući teme akcionog filma 1980-ih sa vanvremenskim kodovima horora (što uključuje vampire, zombije i čudovišta), Mortova nadasve ubedljiva režija rafiniranog mu scenarija ni jednog trenutka ne posustaje u ritmu, nudeći bogatu teksturu filmskih kodova koja neizmerno zabavlja čak i one koji nisu sladokusci pomenutih izvora inspiracija. Konačno, dalo bi se zaključiti kako je Čak Stil potvrda da je savremena britanska stop animacija i dalje bez takmaca na zapadnoj filmskoj hemisferi, ukoliko se samo prisetimo Valasa i Gromita i Pirata (Bande neprilagođenih, 2012).

Najzad, nagrada za životno delo otišla je Džou Danteu (Joe Dante), tvorcu legendarnih Gremlina (kao i kultnih Urlikanja / The Howling, 1981, Matinea, 1993). Negovo krunisanje usledilo je nakon svetske premijere Bioskopa košmara (Nightmare Cinema), otvarajućeg filma 22. izdanja Fantazije. Dante je jedan od pet uglednih potpisnika ovog omnibusa sačinjenog od isto toliko priča, po običaju neujednačenog kvaliteta. Preostale 4 potpisuju: Argentinac Alehandro Bruges (Alejandro Brugues, čija je priča i najubedljivija, inače tvorac izuzetne kubanske zombi komedije Huan smrti - prikaz Fantazije 2012), Japanac Juhe Kitamura (Versus, 2000, Azumi, 2003), Britanac Dejvid Slejd (David Slade, Gorki slatkiš / Hard Candy, 2005) i Mik Geris (Mick Garris).

Geris, jedinstveni horor pregalac, pokretač i producent kultne 2 sezone TV serije Majstori horora (Masters of Horror, 2005-2007) zaslužan je za celokupnu produkciju Bioskopa košmara, u nastojanju da realizuje još projekata ovog tipa sa najmarkantnijim pojavama horor žanra širom sveta. Kao događaj Fantazije bilo je i uživo snimanje epizode za Gerisov izuzetno dragocen podkast - Post Mortem with Mick Garris, upriličen sa autorima filma i publikom.

Džo Dante (Joe Dante) & Dejan Nikolaj Kraljačić