Jugoslovenski i postjugoslovenski eksperimentalni filmovi u Ženevi
Centar savremene umetnosti u Ženevi prikazuje program jugoslovenskih i postjugoslovenskih eksperimentalnih filmova, koji je priredila Ivana Momčilović, a prva od tri selekcije, obuhvata film Krsta Škanate “Prvi padež – čovek”, nastao u Beogradu 1964, te tri filma splitskog autora Ante Verzottija “Pet” (1965), “Jukebox” (1966) i “Fluoroscencije” (1967).
Prema rečima Ivane Momčilović, dramaturškinje, istraživačice i edukatorke, koordinatorke kolektivne platforme PhD In One Night za estetsko obrazovanje svih, reč je o nastavku istraživanja “Eksperimentisanje bilo koga - jugoslovenski i post-jugoslovenski eksperimentalni film od 1963. do danas”. Izbor kratkih eksperimentalnih filmova koje je predložila za prikazivanje tokom jeseni/zime 2020/21, pokazuje nekoliko osobenosti jugoslovenskog poetskog i političkog projekta - dijalektiku i korelaciju između eksperimentalnog i amaterskog; specifičnu jugoslovensku topografiju “bratstva i jedinstva” (kino-klubovi Split - Zagreb - Beograd), odnos slojevitih eksperimentalnih filmskih izraza i konkretnog “ostvarenja slobode” konstantnim pomeranjem granica postojećeg i rada na drustveno “nezamislivom” (GEFF festival; eksperimentalni dokumentarni filmovi Krste Škanate…); uticaj samoupravnog društvenog projekta na autonomiju bioskopskih klubova, kao i uticaj jačanja amaterskog pristupa stvarnosti (i umetnosti) u transformaciji (korelaciji) pojedinca i stvarnosti kroz najapstraktnije forme i izume.
Škanatin film “Prvi padež – čovek” pritom je sveže preveden i digitalizovan, te uvršten u stalnu kolekciju ženevskog Centra savremene umetnosti, izjavila je Ivana Momčilović za portal SEEcult.org.
Prvi deo njene selekcije na programu je do 19. oktobra, a dostupan je na sajtu Centra savremene umetnosti u Ženevi. Drugi deo selekcije biće prikazan od 19. novembra, dok će treći biti dostupan od 21. januara. Izbor će obuhvatiti i dela zanimljivih ženskih autora amaterskog eksperimentalnog filma.
Za 19. novembar predviđen je i specijalni razgovor sa legendarnim Antom Verzottijem, koji živi u Splitu, koordinatorkom Kinokluba Split Sunčicom Fradelić i Ivanom Momčilović. Kasnije je planiran i razgovor sa autororima okupljenim oko Akademskog filmskog centra (AFC) u Beogradu.
Selekcija kratkih eksperimentalnih filmova, prema rečima Ivane Momčilović, pokazuje samo površinki sloj bogatog nasleđa koje počiva na mnogima, odnosno na svima. Mnogi od tih pokušaja su još uvek u fazi digitalizacije, iako mnogi i nisu sačuvani, poput filmskog čina paljenja trake u projektoru “Kariokineza” Zlatka Hajdlera 14. decembra 1965. Kao što taj Hajdlerov čin nastaje kao bliski eho spaljivanja američkog građanina Normana Morisona ispred Minsitratsva odbrane u Vašingtonu (2. novembra 1965) - u znak protesta protiv rata u Vijetnamu, tako i jugoslovensku poetsko-političku, duboko revolucionarnu, emancipatorsku i humanu snagu amaterskih eksperimentalnih filmova treba tražiti upravo u skrivenim i magičnim reverberacijama svakodnevice koju je onda, kao i sada, bilo potrebno neprestano trasnformisati. “Takva čulna rekonfiguracija stvarnosti kroz aktivno učešće svakog, uvek iznova propituju poziciju amatera u istorijskom kontekstu izmeštanja i dehijerarhizacije znanja i moći: poziciju nove uloge mesta stvaraoca u egalitarističkom društvu, u kojem ova uloga pripada svima i time je duboko politička. Razvoj jugoslovenske amaterske kinematografije i njena direktna veza sa eksperimentalnim filmom konačno pokazuje da amaterski pristup ne vodi, kako se sumnjalo, u diletantizam, već naprotiv, u najsuptilnije oblike emancipacije i novine”, istakla je Ivana Momčilović u tekstu posvećenom istraživanju korelacije i dijalektike odnosa amaterizam – eksperimentisanje.
Povodom filma “Prvi padež – čovek” Škanate, Ivana Momčilović podsetila je da direktor filmskog odeljenja Muzeja moderne umetnosti (MoMA) u Njujorku Villard Van Dike izabrao tog autora 1967. godine, uz ostale reditelje, kao predstavnika “Beogradske dokumentarne škole”, za retrospektivu jugoslovenskih kratkih filmova.
Iako su Škanatu – u to vreme amatera koji je radio u državnoj produkcijskoj kući snimajući obrazovne filmove, i njegove kinematske poeme (ukupno njih 55) voleli Jonas Mekas i kritičari iz Cahiers du cinema, kao i italijanski dokumentaristi, on je danas jedan od najzaboravljenijih postjugoslovenskih režisera generalno zaboravljene ere. Louis Marcorelles, saradnik časopisa Cahiers du Cinema i pristalica filma cinema- verité i cinema-direct, uporedio ga je sa poznatim dokumentaristima Žanom Rušom (Jean Rouche) i Ričardom Likokom (Richard Leacock). Škanata je u to vreme istaknut kao najpoetičniji autor “Beogradske škole filma”, definisane kao takve 1966. godine u La Mostra Internazionale del Cinema Libero di Porretta Terme. Škanatine polifonijske poeme, u kojima traga za pukotinama socijalističkog projekta, gradeći poetske džepove rekonfiguracija nejednakosti, umesto disidentske platforme jalove kritike, koriste metodu koja otvara prostor za ukazivanje problema, ispravljanje grešaka, nastavak debata. Njegov pristup je nalik delu Aleksandra Medvedkina, zaboravljenog sovjetskog režisera koga je Kris Marker (Chris Marker) ponovo otkrio 30 godina nakon njegovog remek-dela “Sreća”. Poput Medvedkinovog kinopoezda (kinovoza), Škanata je putovao kroz Jugoslaviju koristeći kameru da bi zabeležio naprsline u kaleidoskopskoj komunističkoj stvarnosti koju je tek trebalo osmisliti i praktikovati.
U filmu “Prvi padež – čovek”, kako je navela Ivana Momčilović, uočavamo tri primera otuđenja državne birokratije prema pojedincu, uključujući rudare istarskog rudnika “Raša”, koji na zboru radnika intervenišu suspendovanjem birokratske odluke uprave koja povređenom rudaru ne odobrava protezu za ruku koju je izgubio u rudarskoj nesreći. To je bila otvorena kritika pojave nehumanosti i samovolje u jugoslovenskom društvu, čiji počinioci često ostaju skriveni iza mehanizma još uvek postojeće hijerarhije. I u tom filmu, kao i u čitavom opusu, Škanatu zanima “bestijalna strana birokratske arogancije”, ali i protivteža oličena u lepoti čoveka i njegovoj hrabrosti da se kolektivnom pobunom suoči sa problemima i nepravdama (štrajk, okupljanje radnika, kolektivno okupljanje), kao i kosmi(munisti)čkom pravdom. U tom cilju, on koristi specifične filmske tehnike i jezike, stvarajući polifoniju kolektivnih subjekata iza kamere, suočenih sa konstrukcijom novog kolektiva u nastajanju – onog emancipovanih gledalaca, s druge strane kamere, u bioskopskim salama. Kroz njegovu specifičnu upotrebu poetske pravde i metoda preplitanja poetskih i političkih tema, može se primetiti da je Škanata začetnik eksperimentalnog dokumentarnog žanra, i kao takav, dragocen autor koji zaslužuje da njegove zaboravljene sinematske poeme budu izvucene iz zaborava, čak i u bljskovitom trajanju vremena jedne projekcije, istakla je Ivana Momčilović.
Odabrani Verzottijevi filmovi, snimljeni 60-ih u Kino-klubu Split, čine određenu celinu. Verzotti je kasnije diplomirao na čuvenoj Filmskoj akademiji u Pragu (FAMU), postao profesor montaže i nastavio da se bavi eksperimentalnom fotografijom. U vreme snimanja filmova “Pet”, “Jukebox” i “Fluoroscencije” bio je posvećeni amater.
Crno-beli film “Pet” (1967, 4'30'') bavi se temom rata i mira kroz prikaz okupljanja grupe prijatelja na roštilju u jednom napuštenom bunkeru iz Drugog svetskog rata,a specifično je posvećen različitim privremenostima koje se stapaju u celinu. To je pogled na sadašnjost lociranu između neizbrisane prošlosti i još neizmaštane budućnosti.
U filmu “Jukebox” (1965, 8'30"/ 1966, 6'40'') Verzotti istražuje dalje temu masovne destrukcije, suprotstavljajući tradicionalnu igru loptom picigin na javnoj plaži u Split i negativ istih prizora transformisanih u eksploziju, kao ođek opšteg straha od nuklearnog rata.
Film “Fluoroscencije”, koji zaokružuje Verzottijevu trilogiju, predstavlja upečatljiv vizuelni i zvučni portret poetskog narativa svakodnevnog života u Splitu, a završava se svojevrsnim nesvesnim omažem praznini i mediteranskim pejzažima fotografa-kartografa Luigija Ghirria.
Izbor filmova za Centar savremene umetnosti u Ženevi organizovan je uz pomoć Kino kluba Split, Akademskog filmskog centra, Kinokluba Zagreb i Hrvatskog filmskog saveza.
*Foto: - frejmovi iz filmova Škanate i Verzottija
(SEEcult.org)
