Jugoslovenski neoavangardni časopisi
Izložba “Jugoslovenski neoavangardni umetnički časopisi 1960-1990” biće otvorena 21. marta u galeriji Pro3or u Beogradu, nakon premijernog predstavljanja u novembru 2016. u galeriji HDD u Zagrebu, u čijoj je produkciji i nastala kao rezultat istraživačkog projekta beogradske grafičke dizajnerke Ane Radovanović.
Izložba predstavlja istorijski i dizajnerski pregled umetničkih časopisa nastalih na teritoriji Jugoslavije od 60-ih do početka 90-ih godina. Donosi analizu konteksta u kojem su nastajali, autora i grupa koji su stajali iza njih, kao i njihove međusobne veze na lokalnom i međunarodnom nivou.
U sklopu projekta i izložbe, obrađeno je ukupno 28 časopisa koji se mogu svrstati u kontekst neoavangardne umetnosti, a karakteriše ih, između ostalog, to što su periodični izdavački produkt konceptualnih umetnika. Za razliku od mnogih zapadnih primera, čiji su autori imali intencije široke proizvodnje, ovdašnji časopisi nisu bili vezani za tržište, a najčešće ni za službene umetničke institucije, već predstavljaju nezavisnu, samizdat publikaciju, često malog tiraža koja je bila distribuirana u umetničkim krugovima.
Kao alternativna sastajališta, mesta za debatu i izlaganje radova umetnika, jugoslovenski neoavangardni umetnički časopis predstavlja zapravo ravnopravnog člana bilo kojoj drugoj formi umetničkog izraza tog doba.
Fenomen koji izložba ispituje nastaje 60-ih godina, pojavom antičasopisa Gorgona (1961), kao protokoncepta umetničkog časopisa, čija će se definicija službeno pojaviti tek 70-ih. Projekat je usredsređen na časopise koji su se pojavili na jugoslovenskom tlu od 1960. do 1990. godine, a obuhvaćeni su časopisi: Adresa, Akcent, Breza, Bit International, Galerija 212, Gorgona, Edicija A, Katalog 143, Kontaktor, L.H.O.O.Q., Maj 75, Mentalni prostor, Mixed Up Underground, Moment bilten, Neuroart, Novine Galerije SC, Pesmos, PN, Postgorgona, Prvi broj, P.S. Gorgona, Rok, Second Manifesto, Signal, Total, Underground Elevator, WestEast i Wow.
Underground Elevator
Prema navodima autorke i kustoskinje izložbe Ane Radovanović, “umetnički časopis, kao i knjiga umetnika, u savremenim okvirima predstavlja i dalje alternativu kako instituciji, tako i tržišnoj kapitalističkoj logici. Tržišna pravila nalažu naklonost priznatim imenima koja garantuju profitabilnost. Tako današnje knjige umetnika i časopisi i dalje igraju ulogu umetničkih galerija, dok festivali ovih alternativnih publikacija važe za savremeni sajam nezavisne umetnosti”.
Postavka izložbe uključuje seriju infografika koje objašnjavaju veze i odnose različitih časopisa, umetnika koji su ih pokretali i konteksta u kojima su se takve prakse odvijale; detaljnu hronologiju i ugledne (originalne) primerke časopisa i njihovih reprinta.
Projekat ujedno govori i o vezama centara poput Beograda, Ljubljane i Zagreba, uz dodatak pojedinih vojvođanskih centara, poput Novog Sada i Subotice.
Detalj sa izložbe u galeriji HDD, foto: Ana-Marija Petričević
Neoavangarda donosi pojave poput: dematerijalizacije umetničkog objekta, kao zamene materijalnog objekta konceptualnom propozicijom ili vremenski određenim događanjem; kao i uspostavljanja novih odnosa umetnika, institucije i društva, odnosno kanonskog trougla akademija-galerija-muzej. Te pojave su, kako je navela autorka izložbe, u specifičnoj poziciji unutar okvira jugoslovenske scene i stoje u vrlo zanimljivom odnosu sa socijalističkim fenomenima kolektivnog đelovanja i samoupravljanja.
Prema navodima Ane Radovanović, u kontekstu definisanja scene neoavangardnih časopisa bivše Jugoslavije, ocena učinka i dometa tih publikacija čini se vrlo važnom. Međusobno vrlo različiti po formi, nakladi i broju izdanja, časopisi su imali drugačije sudbine i prijem kod umetničke publike.
Vojvođanske publikacije, poput Adrese, Mixed Up Undergrounda, Pesmosa i Neuroarta, predstavljaju grupu niskotiražnih andergraund izdanja, koje su autori – književnici i umetnici, najčešće delili među sobom “iz ruke u ruku” ili ih dostavljali putem pošte.
Kontaktor, Subotica, 1973.
Većina vojvođanskih publikacija najčešće nije izlazila izvan uskog kruga neoavangardnih književnika i umetnika. S druge strane, pojedini časopisi, poput L.H.O.O.Q. Slavka Bogdanovića, beogradskog Signala i slovenačkog Westeasta, finansijsku i distribucijsku pomoć potražiće u časopisima Új symposion, Delo, Pitanja, Oko, Dialogi. Te publikacije štampane su u tiražu od po nekoliko hiljada primeraka. Stoga je takva vrsta “bratimljenja” umetničkim časopisima donela ne samo prostor na sceni, nego i mnogo veću vidljivost.
U skladu sa anti-institucionalnim delovanjem, vojvođanski autori stvarali su publikacije čiji krajnji cilj nije bilo istorijsko dokumentovanje njihove umetničke produkcije, nego privremeno izlaganje njihovih dela. Oni časopise međusobno stapaju, dajući svakom nastavku novo ime i sl. U koricama Underground Free Pressa danas se može naći časopis Pesmos. Već naredni broj Pesmosa zvao se Kontaktor. I tiražniji Maj 75 (100-200 kopija), kao i Westeast (oko 300 kopija), dele koncept časopisa kao primarnog medija. Westest se deklariše kao časopis-galerija, dok je trodimenzionalna izložba produžetak te izdavačke delatnosti. Uvodnik Maja 75 pak, sadrži deklaraciju o izložbi koja postaje akcija, te o časopisu-katalogu, kao dopuni usmenog informisanja.
WestEast, Kranj, 1978.
Internacionalnost periodičnih umetničkih publikacija određivala je njihov odjek na umetničkoj sceni izvan granica bivše Jugoslavije, a svakako i današnje postojanje u okviru savremenog zapadnog diskursa.
Časopisi sa izrazitim naglaskom na međunarodnoj saradnji bili su: Bit International, Signal, Westeast, Total, Second Manifesto, WOW i Mixed Up Underground kao časopis mađarske nacionalne manjine.
U okviru jugoslovenske scene neoavangardnih časopisa, postojala je grupa onih koji su većinski bili namenjeni jugoslovenskom području. Na njihovim stranama, umetnici, istoričari umetnosti, kritičari i teoretičari, borili su se za nov položaj savremenog umetnika u jugoslovenskom društvu, uz uopšteno propagiranje nove umetničke prakse.
Kao još jedna zajednička karakteristika koja te publikacije smešta u istu kategoriju, Ana Radovanović navodi njihovo mesto nastanka. U okviru anti-institucionalnog delovanja i samoupravnog državnog sistema, pored postojećih studentskih centara unutar kojih su bili aktivni, umetnici su osnivali radne zajednice i privatne galerije. Te inicijative po principu umetnici - umetnicima, nisu bile ekvivalent zapadnih privatnih galerija, kao mesto kupoprodaje umetnina i stvaranja kapitala, već su predstavljale alternativna sastajališta, mesta za debatu i izlaganje radova umetnika nove prakse.
Novine Galerije SC, Zagreb, 1972.
Među publikacijama koje su težile promeni statusa umetnosti i umetnika u domaćim okvirima i propagirali novu društvenu svest, bili su i časopisi studentskih centara (Novine Galerije SC, Akcent, Moment, kao i Galerija 212), a ponajviše Prvi Broj i Proširene Novine – PN koji su se eksplicitno bavili temom položaja umetnika u društvu.
I pored pojedinačnih uspeha, koji su bili plod saradnje domaćih i međunarodnih predstavnika neoavangarde, u jugoslovenskim okvirima ti časopisi često su pronalazili publiku u uskim krugovima simpatizera neoavangardne umetnosti.
Generalna marginalizovana pozicija, kao i česta autoreferencijalnost umetnika, doprineli su još većoj nezapaženosti tih publikacija izvan umetničkih krugova. Stoga je, kako navodi Ana Radovanović, i u današnjim okvirima neoavangardni jugoslovenski časopis kao fenomen mahom zapostavljen, odnosno nedovoljno dokumentovan od strane istoričara umetnosti. Nekoliko postojećih tekstova nisu obimni i većinom podrazumevaju pojedinačne primerke ili tek manju grupu časopisa, bez sveobuhvatnog pregleda kompleksne i bogate scene umetničkih časopisa u bivšoj Jugoslaviji.
Ta situacija, kako dodaje autorka, posledica je, s jedne strane, političkog raskola unutar Jugoslavije koji je doveo do diskontinuiteta umetničko-istraživačke prakse, gde se svaka potonja država koncentriše isključivo na parcijalne interpretacije vlastitih nacionalnih povesti, uz previđanje celokupne jugoslovenske slike.
Gorgona, Zagreb, 1961-1966.
S druge strane, jugoslovenski neoavangardni umetnički časopis, kao produkt nove prakse, predstavlja zapravo ravnopravnog člana bilo kojoj drugoj formi umetničkog izraza tog doba.
“U tom svetlu umetnički časopis posmatramo kao ravnopravno umetničko delo. Jasna je onda važnost njegovog umetanja u kolektivnu svest, kao neophodnog delića slagalice koji će upotpuniti sliku jugoslovenske neoavangardne umetničke scene”, navela je Ana Radovanović u tekstu povodom izložbe koja je realizovana u okviru programske linije galerije HDD “Dizajn iz drugog rakursa”, posvećene projektima koji dotiču fenomene koji su dizajnerski relevantni i njime su bitno definisani, ali ne pripadaju isključivo strukovnom kontekstu dizajna, već širim sferama društva, privrede, kulture, umetnosti, svakodnevice….
Projekat je proizašao iz master rada Ane Radovanović na studijama grafičkog dizajna i komunikacija na italijanskom fakultetu ISIA Urbino, koje je završila nakon osnovnih studije slikarstva na Akademiji lepih umetnosti u Rimu. Izlagala je na više od 20 grupnih i tri samostalne izložbi u Srbiji, Hrvatskoj, Sloveniji, Italiji, Belgiji i Kanadi, a dobitnica je i dva međunarodna priznanja – nagrade Golden Bra za najbolji dizajn na festivalu Magdalena u Mariboru i prve nagrade festivala Dan D u Zagrebu 2015. godine, u organizaciji Hrvatskog dizajnerskog društva (HDD).
Nakon Dana D, na kojem je nagrađena za istraživački projekat o jugoslovenskim neoavangardnim časopisima, izložba je održana u galeriji HDD, u čijoj je produkciji i nastala. Rad je, osim u Zagrebu, prikazan i na brojnim međunarodnim izložbama i konferencijama - u Splitu, Raveni, Grin Beju (Viskonsin), kao i u okviru publikacija Kamenzind (Beograd, 2016) i The Territories of Artists' Periodicals (Pariz, 2015).
Izložba je deo 5. međunarodne konferencije “(Grafički) Dizajner: Autor ili univerzalni vojnik”, u okviru koje će 24. marta u 21 sat biti održano i vođenje.
Izložba će biti otvorena u galeriji Pro3or do 1. aprila.
(SEEcult.org)
