Pasteli Cuce Sokić u SANU
Galerija Srpske akademije nauka i umetnosti (SANU) u Beogradu, u saradnji sa Galerijom Rima iz Kragujevca, predstavlja od 31. jula pastele Ljubice Cuce Sokić (1914-2009) koji su pronađeni posle njene smrti, a predstavljaju novo svedočanstvo za istraživanje opusa te umetnice i akademika koja je pripadala vrhu srpskog modernizma 20. veka.
Veliki broj radova u tehnici pastela - oko 160 - pronađen je posle smrti Cuce Sokić u ateljeu na poslednjem spratu Kolarčeve zadužbine. Radove su pronašli u skrivenom delu ateljea njen sestrić Branko i unuk Miomir Miša Gatalović, raspremajući atelje.
Prema navodima istoričarke umetnosti Irine Subotić, rađeni su na različitim papirima, profesionalnim i slučajno nađenim, veoma su malih, ali i većih dimenzija, pa čak i velikih, što je bilo neobično za Cucu Sokić koja je negovala kamerni karakter svojih dela.
Već prvi susret s novootkrivenim pastelima Cuce Sokić podstakao je veliki broj pitanja na koja niko nije imao tačne i nedvosmislene odgovore. Kada je umetnica počela da se bavi pastelom? Najstariji datovani potiču iz 1935. godine (Autoportret i Portret Danke Gatalović), ali – da li je radila i ranije, tokom studija? Po svoj prilici, to je bila njena omiljena tehnika, kojoj je u pojedinim periodima stvaranja bila posebno intenzivno posvećena – možda do kraja života?, navela je u Irina Subotić u pratećem tekstu.
„Samo po izuzetku sačuvani pasteli su datovani, potpisani ili nose neke zabeleške i nazive, što veoma otežava donošenje konačnih zaključaka o njima, a potvrđuje pretpostavku da nisu bili namenjeni očima i sudu javnosti, već da su predstavljali deo ličnog blaga, samo umetnici znanog raspoloženja, osećanja ili ambijenta u kojem su nastajali. Ona kao da je želela da skrije njihovu suštinu i značenje i sačuva ih samo za sebe“, navela je Irina Subotić.
Najveći broj novootkrivenih pastela Cuce Sokić preuzela je za svoju zbirku Galerija Rima iz Kragujevca, a reprezentativan deo – ubrzo po okončanju neophodnih restauratorsko-konzervatorskih zahvata – prikazala je javnosti najpre u Kragujevcu 2010, a potom 2011. u Spomen-zbirci Pavla Beljanskog u Novom Sadu i u Galeriji savremene umetnosti u Smederevu. Krajem 2011. godine iz štampe je izašla i velika monografija u kojoj su obuhvaćeni ne samo pasteli nađeni u umetničinoj zaostavštini, već svi oni do kojih se moglo doći u muzejima i privatnim zbirkama.
Veliki broj novootkrivenih pastela, kako je navela u tekstu za katalog istoričarka umetnosti Nevena Martinović iz Galerije Riga, stilski i tematski odgovara poznatim istraživačkim fazama slikarstva Cuce Sokić. Nekoliko mrtvih priroda manjih formata i predeli, nastali početkom 70-ih godina, dobili su pre ili kasnije pandane u slikama u ulju.
Pronađen je i veliki broj predstava ženskih figura, među kojima tri rada malog formata – Odmor u prirodi, Ležeća figura i Sedeća figura – nagoveštavaju likovni tretman tog motiva tokom 70-ih i 80-ih godina. Većina tih radova, iako su mnogi od njih samostalna i dovršena dela, zapravo su značajni kao dopuna postojeće predstave o likovnim promišljanjima iskazanim na brojnim slikama koje je umetnica izlagala za života i koje se danas nalaze u javnim zbirkama i privatnim kolekcijama.
Postoje, međutim, dve grupe otkrivenih radova koji o Ljubici Sokić na različite načine, saopštavaju nešto novo. Jednu čini tridesetak pronađenih aktova koji tematski predstavljaju gotovo nepoznato polje njenog stvaralaštva, dok u drugu grupu spadaju radovi koji pojedinim odlikama otkrivaju nove domete u slikarkinom apstraktnom izrazu.
Pasteli na temu ženskog akta pokazuju da se Ljubica Sokić u kontinuitetu bavila tim motivom, ali da, u poređenju s drugim tematskim celinama, aktove nije nameravala da prikazuje na slikama u ulju, niti da ih izlaže kao dela koja će o njoj formirati predstavu u javnosti.
Otkriveni pasteli, kako je navela Nevena Martinović, svedoče o tome da je Cuca Sokić o aktu razmišljala vođena slobodom koju su joj nekada pružali časovi večernjeg akta. Na više pastela velikih dimenzija primetno je odsustvo stroge proračunatosti, ponegde i koncentracije, pa deluju kao trenutne zabeleške, od kojih se nekima još jednom vraćala, a neke ostavljala na nivou skice. Iako su pojedini neobično velikih dimenzija, u njenom opusu ne postoje slike za koje bi ti radovi mogli biti probne studije. Od 70-ih godina, međutim, kada se figura postepeno vraća u njeno slikarstvo, kao da se ikonografija tih aktova stopila s predstavama ženskih figura, pa se među brojnim slikama u ulju pojavljuje i Devojka iz profila (1973), koja položajem tela i ruke priziva u sećanje melanholične aktove Cuce Sokić.
Slikarka je u okviru te tematske grupe nalazila inspiraciju i za likovna istraživanja - Žene na balkonu i Akt I predstavljaju dva različita primera vizuelnog jedinstva prostora i figure u slici.
Drugu grupu pastela značajnih za preispitivanje razvojnih puteva slikarkinog apstraktnog izraza čini 11 radova koji su, prema nekoliko prepoznatljivih likovnih formi, nazvani enterijerima, uz izuzetak slike Eksterijer, koja se ipak, zbog brojnih sličnosti s drugim pastelima iz te grupe, može smatrati predstavom nekog unutrašnjeg ambijenta.
Prema stilskim obeležjima, ti radovi pripadaju grupi apstraktno-asocijativnih pastela koje je umetnica izlagala na nekoliko značajnih izložbi tokom 60-ih godina, navela je Nevena Martinović, napominjući da je Cuca Sokić za javna izlaganja birala među svojim pastelima isključivo radove iz te stilsko-tematske grupe, a činjenica da ih je predstavljala sa slikama u ulju potvrđuje da su nastajali paralelno i da su za nju imali podjednak značaj.
„Pastel je i Cuci Sokić, kao i mnogim umetnicima pre nje, pružio šansu da istraži sopstvene mogućnosti u slikarstvu kako bi ostvarila one koje su njenoj ličnosti najviše odgovarale i koje predstavljaju njenu autentičnu likovnost. Otkriveni tematski krug aktova dao je njenom bavljenju pastelom naglašeno tajanstven i intiman karakter i učinio ga svedokom interesovanja o kojima se u javnosti malo znalo. Enterijeri i mrtve prirode koje je nastavila da slika do kraja života potvrdili su da je u svom bavljenju apstrakcijom umetnica samo želela da se oslobodi naracije i deskriptivnosti, ali da se ipak vrati predmetu. Pronađeni pasteli velikih dimenzija pripadali su apstraktnim istraživanjima što ih je ona nazivala ’čistilištem’ u kojem je uspela da se oslobodi svake veze sa svetom izvan slike, ali u kojem nije želela da ostane. S druge strane, pastel je Cuci Sokić, kao pigment i tehnika rada, pružio neograničenu slobodu u istraživanju svetlosti – kako bi ona svojim blagim ali raznovrsnim prisustvom unutar boje istinski oplemenila formu. Tako je ova grupa apstraktnih pastela dala mogućnost za razumevanje geneze slikarkine prepoznatljive palete – svedene u nijansama, ali raskošne u valerima – koja je zablistala u njenim kompozicijama iz 70-ih godina“, istakla je Nevena Martinović.
Irina Subotić je primetila da raspoloživa dokumentacija, objavljeni katalozi i nagrade koje je Cuca Sokić nekada dobijala za pastele pokazuju da ih je ipak povremeno, ali ne redovno, uključivala u izložbe.
Prvi put je to bilo, izgleda, na izložbi priređenoj u Beogradu s Dušanom Ristićem u Galeriji ULUS-a 1951. godine, a tek deset godina kasnije radove velikog formata izlagala je na prestižnim grupnim manifestacijama, kao što su Oktobarski salon 1960, 1961, 1962. i 1965. i prvi Trijenale likovnih umetnosti 1961. Pasteli su bili zastupljeni u manjem broju i na njenoj samostalnoj izložbi u Salonu Moderne galerije (kasnije nazvanom Muzej savremene umetnosti) godine 1964, kao i na obe beogradske retrospektive – 1977/1978. u Umetničkom paviljonu „Cvijeta Zuzorić“ i 1995. godine u Galeriji SANU. MSU je u više navrata priredio iz svojih fondova izložbe na kojima su bili zastupljeni i pasteli Cuce Sokić; prikazali su ih i njeni poštovaoci kolekcionari na izložbi u Galeriji Politike, održanoj povodom velikog jubileja – autorkinog ulaska u desetu deceniju.
Prema navodima Irine Subotić, i dalje su otvorena pitanja: Zašto je u svojoj dugoj i bogatoj karijeri Cuca Sokić tako retko izlagala pastele? Zašto nijedan od brojnih pastela sačuvanih u ateljeu nije uključila u svoju testamentarnu želju – pažljivo smišljenu i napisanu – da se po njenoj smrti pojedine slike poklone najistaknutijim muzejima i galerijama po Srbiji?
Sačinila je za života i dva velika legata – jedan namenjen Galeriji SANU, a drugi Kući legata u Beogradu, ali ni na spiskovima tih dela nisu navedeni pasteli.
„O njima nije govorila ni u brojnim sadržajnim i izuzetno značajnim razgovorima za medije niti prilikom naših susreta, kada je iznosila svoj umetnički kredo, svoja razmišljanja i dileme o stvaralaštvu, o svojoj umetnosti i kulturi uopšte. Više puta u intervjuima naglašavala je kako je važno da umetnik prepozna odgovarajuću tehniku kao najpodobniju za sopstveni rad, ali pastele nije pominjala. Najzad, tokom poslednjih godina, možda i decenija svog života postala je jedna od omiljenih i u privatnim kolekcijama najzastupljenijih beogradskih umetnica: zbog kog to razloga nije bila spremna da se odrekne pastela čak ni u trenucima kada u svom ateljeu nije imala druga dela koja je mogla da ponudi zainteresovanima? Na sva ta provokativna, konkretna pitanja odgovori mogu biti samo evazivni: puna istina teško da će ikada biti dokučena“, navela je Irina Subotić.
*U PRILOGU: Tekstovi za katalog Irine Subotić i Nevene Martinović
(SEEcult.org)
