Galeriju Srpske akademije nauka i umetnosti do 12. jula ispunjava izložba sa predavanjima obrazovno-naučnog karaktera “Molekuli u tajnama života i svetu oko nas”, koja upoznaje posetioce sa savremenim dostignućima u hemiji i njenim primenama.
Posebna pažnja na toj dvomesečnoj izložbi, čiji je autor akademik Živorad Čeković, posvećena je predstavljanju molekula koji imaju široku primenu u svakodnevnom životu.
Izložba prikazuje razne prirodne molekula, naročito one koji su sastavni delovi živih organizama i predstavljaju njihove funkcije u živim tkivima, kao i razne sintetičke molekule koji ulaze u sastave mnogih materijala.
Molekuli su tako predstavljeni slikama struktura, modelima, kompjuterskim grafikama, a njihove funkcije kompjuterskim animacijama. Sa estetske strane, eksponati su privlačno i provokativno predstavljeni, a za pojedine tematske sadržaje odabrani su posebni autori iz naučnih oblasti kojima se bave.
Na izložbi je tako zanimljivim tekstom predstavljeno nekoliko tipičnih lekovitih molekula (aspirin, penicilin, taksol), njihovo postojanje u prirodnim materijalima, hemijska struktura, kao i funkcija i mehanizam suzbijanja bolesti, na primer - dijabetesa, pa vitamini i drugo. Potom su tu najrazličitiji oblici polimernih metarijala, od svile i celuloze do sintetičkih veštačkih vlakana, a sličnom metodologijom predstavljene su površinski aktivne supstance, pesticidi, boje, pigmenti, molekulske mašine i razni molekuli koji se primenjuju u elektronici i optoelektronici.
Takođe su predstavljeni molekuli koji su bitni za reprodukciju živih organizama (hormoni, nukleinske kiseline...) i molekuli koji izgrađuju strukturu živih organizama (celuloza, hitin, kreatin, kalogen...).
Molekuli koje osećamo čulima mirisa i ukusa i njihovi čulni receptori predstavljeni su na molekulskom nivou.
Prema navodima akademika Ivana Gutmana, izložba i propratni katalog namenjeni su širokoj i ponajviše mladoj publici, odnosno onima koji o hemiji znaju malo ili nimalo.
U uvodniku kataloga, on ističe i da izložba ima za cilj da razbije u javnosti raširene zablude o hemiji i da oslobodi straha od te “opasne, štetne, smrdljive i otrovne” nauke, učini je bliskijom i razumljivijom, te da pokaže da je korisna i dobroćudna.
Akademik Gutman naglašava i da hemija i hemijske veštine nisu od juče.
Na nekim ranijim hemijskim dostignućima počiva celokupna civilizacija.
Ona su do te mere utkana u svakodnevni život da ih uopšte ne primećujemo.
Osim zlata, u prirodi ne postoji nijedan drugi metal. Sve što je od metala (a nije od zlata) veštački je hemijski proizvod. Gvožđe se proizvodi oko 5.000 godina, pa su se ljudi na tu hemijsku “novotariju” poprilično navikli. Aluminijum je u masovnoj upotrebi manje od sto godina.
Gutman podseća i da u prirodi nema ni stakla, hartije...
Mnogo toga što se koristi u savremenom građevinarstvu (počev od kreča i cementa) hemijski je proizvod, a to su i cigla i crep. Zato nije preterano reći da većina stanovništva stanuje u hemijskim zgradama.
Isto se odnosi na četkicu i pastu za pranje zuba, a za skeptike još i ovo: čak i ako zanemarimo da se pšenica pre žetve, a pšenično zrno posle žetve, obilno tretira hemikalijama, nema hleba bez sode bikarbone.
Gutman tumači i zdravstveni i prehrambeni značaj jodiranja soli (sprečava pojave kretenizma), hlorisanja i druge načine hemijske obrade vode koju pijemo (preventiva protiv epidemija kolere i dizenterije). U zaključku ističe da katalog izložbe sadrži riznicu tekstova o molekulima.
Čitaocima naročito preporučuje prvi članak “Pogled na molekule” tvorca izložbe akademika Čekovića, smatrajući da je prava oda hemiji, čija je glavna po(r)uka da je to nauka koja je život ljudi učinili dužim, lepšim i ugodnijim, te da, zahvaljujući i hemiji, život u budućnosti može biti još bolji.
Edukativna su još 22 priloga u katalogu, koje je napisalo više od tridesetak hemičara - besplatno i sa željom da popularišu hemiju kao centralnu prirodnu nauku, kroz ukrštenost sa biologijom - ćelijama, fizikom - atomima, medicinom, inženjerstvom i iz njih proisteklih i srodnih nauka.
Izložbu prati reprezentativni katalog (obima 336 stranica), a priređena je zahvaljujući podršci Zavoda za udžbenike iz Beograda, manjim delom Ministarstva za nauku i tehnološki razvoj Srbije, te uz pomoć desetak kompanija kao darodavaca.
Doprinos su dali i prof. dr Živoslav Tešić, dekan Hemijskog fakulteta, brojne kolege sa te visokoškolske ustanove i drugi saradnici.
Ostaje nejasno, međutim, kako se saznaje od organizatora, zašto izložba “Molekuli u tajnama života...” neće obići Srbiju i može li nedostatak novca biti opravdanje da sav prosvetiteljski i strukovni trud hemičara na toj izuzetno poučnoj i vrlo popularno urađenoj prezentaciji i o ljudskom organizmu kao ogromnoj hemijskoj laboratoriji završi u nekom depou, a da jedino video filmovi budu prikazivani na Hemijskom fakultetu i u školama.
Treba li uopšte isticati koliko je izuzetan pedagoški i naučni značaj te izložbe u vreme kada se i Srbija suočava sa naraslim pogubnim ekološkim problemima i potrebom da unapredi zaštitu životne sredine, svim bićima darovanoj od prirode koja ih je iznedrila na jedinoj i pozajmljenoj planeti Zemlji, na šta i Organizacija ujedinjenih nacija ustaljeno podseća 5. juna, ali ne bi bilo previše kada bi se to činilo i svakodnevno.
Izložbu “Molekuli u tajnama života i svetu oko nas” dopunjava prateći program predavanja koja popularišu hemijsku nauku, a do sada su ih održali profesori dr Ivan Gržetić (Priča o vodi), dr Rade Marković (Antibiotici), dr Jasna Đonlagić (Polimerni materijali), dr Radomir N. Saičić (Taksol: od prirodnog proizvoda do leka protiv raka) i dr Dušan Sladić (Molekuli mirisa i ukusa), dok 19. i 26. juna predstoje predavanja dr Veselina Maslaka, na temu “Molekulske mašine”, odnosno dr Marije Gavrović Jankulović “Nukleinske kiseline - molekuli života”.
Organizatori tri godine studiozno pripremane izložbe su SANU, Hemijski fakultet Univerziteta u Beogradu i Srpsko hemijsko društvo.
Postavku je uradila dizajnerka Marina Dokmanović, a molekulske modele Nemanja Petrović, sa brojnim saradnicima i piscima eseja u katalogu.
Sajt SANU je www.sanu.ac.rs
Dimitrije Stefanović