Izložba “Jasenovac - pravo na nezaborav”, otvorena u sedištu UN u Njujorku, predstavlja izvorne dokumente, fotografije, video-zapise i trodimenzionalne predmete, koji svedoče o jednom od najsurovijih nacističkih logora u Evropi tokom Drugog svetskog rata. Nastala kao rezultat srpsko-jevrejske saradnje, izložba poziva na negovanje kulture sećanja na srpske, jevrejske, romske i antifašističke žrtve u Jasenovcu. Jedan od glavnih ciljeva izložbe, prema navodima organizatora, jeste i da pruži “doprinos kulturi mira i da spreči oživljavanje neonacističkih ideologija, poput ustaške ideologije, ustaškog pokreta i režima NDH koji je i doveo do stvaranja logora za istrebljenje Jasenovac”. Otvaranje izložbe je, međutim, dovelo do novih sporova zvaničnika Srbije i Hrvatske.
Otvarajući izložbu 26. januara uveče po njujorškom vremenu, ministar spoljnih poslova Srbije Ivica Dačić poručio je da se strahote u Jasenovcu ne smeju zaboraviti i da on “mora ostati jedan od najznačajnijih simbola stradanja Srba, Jevreja, Roma, antifašista Hrvata i drugih nacija, simbol masovnog i besprimerno surovog ubijanja”. “Žrtve koje su pale za ideale nekog boljeg i slobodnijeg sveta ne smeju biti uzaludne”, rekao je Dačić, dodajući je da cilj izložbe nije samo da upozna međunarodnu javnost sa jednim malo poznatim poglavljem Drugog svetskog rata, već i da upozori na opasnosti od oživljavanja ideologije i političke prakse koje su dovele do takvih strahota.
“Deo takvih nastojanja su i nenaučne reinterpretacije događaja i procesa iz perioda Drugog svetskog rata koje postaju deo javnog govora i opravdavaju zločine. Naša dužnost je da se protiv toga borimo, jer zaborav zločina je novi zločin i poziv da se on ponovi”, rekao je Dačić, prvi potpredsednik Vlade Srbije.
Dačić je rekao i da je Jasenovac bio najveći logor u Evropi kojim nisu upravljali nacisti, već hrvatske ustaše koje su, kako je rekao, možda najneobičniji desničarski ekstremisti Evrope.
“Osim Jevreja i Roma, hteli su da istrebe i sve Srbe u svojoj državi, kao i Hrvate i muslimane antifašiste. Srbima je bio zabranjen život u nekim delovima hrvatskih gradova, kao i Jevrejima”, naveo je Dačić na otvaranju izložbe, koja je deo šireg programa u sedištu UN povodom Međunarodnog dana sećanja na Holokaust, 27. januara, koji su UN proglasile 2005. godine u znak sećanja na dan oslobođenja Aušvica.
Govoreći o NDH, Dačić je naveo da je Jasenovac po broju žrtava bio jedan od najvećih koncentracionih logora u Evropi, te da ni do dan danas nije utvrđen konačan broj žrtava.
Ocenio je i da pitanje memorijalizacije logora Jasenovac nije rešeno na primeren način, a kao jedan od osnovnih razloga naveo je da su vlasti Hrvatske sistematski uništile logorske objekte koji su ostali pošto su ustaše napustile logor i minirale ga.
“Na žalost, politika potiskivanja, zaborava i simetrije zločina nije mogla da nadomesti ono što je civilizacijski dug prema mrtvima, ali i prema živima: suočavanje sa zločinom, njegovo kažnjavanje, naučno istraživanje i adekvatna memorijalizacija”, rekao je Dačić i dodao da je spomen-obeležje u Jasenovcu izgrađeno 60-ih godina delom i pod pritiskom rodbine žrtava, ali da muzejska postavka u njemu nikada nije mogla da nadomesti autentičnost logorskih objekata i celog kompleksa, uključujući masovna stratišta u Donjoj Gradini.
Najnovija memorijalizacija tog logora izazvala je u Hrvatskoj velike kontroverze, pre svega zbog toga što se u individualizaciji žrtve izgubila njena pripadnost određenoj naciji ili “rasi”, iako je upravo to bio razlog stradanja najvećeg broja zatočenika, rekao je Dačić i dodao da takav pristup “treba posmatrati kao deo šireg toka revizije istorije Drugog svetskog rata i politike NDH, u čemu logor Jasenovac ima vrlo značajno mesto”.
U prisustvu grupe preživelih jasenovačkih logoraša, koji su takođe govorili na izložbi, Dačić je poručio da je potrebno javno osuditi svaku vrstu istorijskog revizionizma koji negira zločine prikazane na panoima i koji je u sukobu sa temeljnim antifašističkim vrednostima.
Otvaranje izložbe izazvalo je, međutim, oštru reakciju hrvatskog Ministarstva spoljnih poslova, koje je optužilo Srbiju da “manipuliše i plasira lažne podatke”, te da stradanje žrtava koristi u “propagandne svrhe”, prenela je RTS.
Ministarstvo spoljnih poslova Hrvatske osudilo je “pokušaj da se prostor UN-a postavljanjem srpske izložbe o logoru Jasenovac iskoristi za manipulacije i plasiranje lažnih podataka”. Zagreb je, kako su preneli hrvatski mediji, upozorili i UN pre otvaranja izložbe na pokušaj plasiranja “lažnih podataka, nakon čega su organizatori bili prisiljeni da iz postavke uklone najgrublje falsifikate”.
“Organizovanje ovakvih izložbi na ovakav način ne doprinosi pomirenju, izgradnji poverenja i razvijanju dobrosusedske saradnje u jugoistočnoj Evropi”, navelo jr hrvatsko Ministarstvo spoljnih poslova, negodujući što hrvatske institucije, stručnjaci i Spomen područje Jasenovac nisu bili ni obavešteni o izložbi, iako se ona najvećim delom odnosi na događaje koji su se dogodili na području Hrvatske.
“Izražavamo duboko poštovanje prema svim žrtvama ustaškog režima iz Drugog svetskog rata, te najsnažnije osuđujemo sva njegova zlodela, posebno zločine izvršene prema žrtvama stradalim u logoru Jasenovac”, navelo je hrvatsko Ministarstvo spoljnih poslova u saopštenju, dodajući da upravo iz pijeteta prema tim žrtvama smatra “potpuno neprihvatljivim korišćenje stradanja u Jasenovcu u dnevnopolitičke, propagandne svrhe”.
Dačić je, s druge strane, izjavio da izložba nije usmerena protiv Hrvatske, već protiv zločinaca i onih koji bi da se ti zločini zaborave ili opravdaju”, te da ne razume zašto se Hrvatska protivila njenom organizovanju u UN.
Izražavajući zahvalnost generalnom sekretaru UN Antoniju Guterešu koji je odobrio održavanje izložbe, Dačić je pozvao hrvatskog premijera Andreja Plenkovića da ode u Jasenovac, pokloni se senima i jasno kaže ko su žrtve.
“Isto tako kao što Plenković odlazi u Jerusalim da se pokloni senima u Jad Vašemu, očekujemo da to uradi u Hrvatskoj i samom Jasenovcu i da jasno definiše i kaže ko su žrtve. Da li je to 50, 100 ili 700. Da je jedan čovek ubijen zato što je Jevrejin ili Srbin to je bruka za čovečanstvo”, naveo je Dačić i poručio da Srbija nikoga ne optužuje, osim zločince i one koji brane te zločince, jer to je osnova da se tako nešto ponovi u budućnosti.
Direktor izložbe je istoričar prof. dr Gideon Grajf sa Instituta za istraživanje i dokumentaciju Holokausta “Šem Olam” iz Izraela, stručnjak za Aušvic, Majdanek i Jasenovac, koji je sarađivao sa članovima međunarodne ekspertske grupe GH7 “Stop revizionizmu”, među kojima su rabin dr Abraham Jicak Kriger, osnivač i direktor Instituta za Holokaust “Šem Olam”, profesor Beri Lituči, osnivač i direktor Instituta za Jasenovac iz Njujorka, filmski reditelj Emir Kusturica, istoričar prof. dr Dario Vidojković sa Univerziteta Regenzburg u Nemačkoj, istoričar Knut Flovik Toresen iz Nacionalnog arhiva Norveške, istoričar Mirko Galas sa Univerziteta Udine u Italiji, mr Antun Miletić, bivši dugogodišnji direktor Vojnoistorijskog arhiva JNA i prof. dr Vladan Đokić, dekan Arhitektonskog fakulteta u Beogradu.
Šef Sekcije UN za edukaciju o Holokaustu Kimberli Man navela je u pratećem materijalu da je “osnovni cilj izložbe razvijanje i negovanje kulture sećanja na srpske, jevrejske, romske i antifašističke žrtve Holokausta i genocida u Jasenovcu, jednom od najbrutalnijih i najozloglašenijih od ukupno osam logora za istrebljenje u Drugom svetskom ratu”.
Koordinator srpsko-jevrejskog akademskog projekta “Jasenovac” je ambasadorka dr Ljiljana Nikšić, a saradnja je bazirana na Memorandumu o razumevanju koji su Ministarstvo prosvete Srbije i Institut za Holokaust “Šem Olam” potpisali 2017. godine u cilju zajedničkog organizovanja izložbe, naučne konferencije i programa edukacije o Jasenovcu.
*Foto: Ministarstvo spoljnih poslova Srbije
(SEEcult.org)