Spomenička umetnost Jugoslavije

Muzej savremene umetnosti Vojvodine (MSUV) nova je stanica izložbe “Arhitektura. Skulptura. Sećanje. Spomenička umetnost Jugoslavije 1945–1991”, koja je premijerno prikazana u Ljubljani, a u novosadskoj verziji obuhvata četiri spomenika sa područja Vojvodine u selekciji kustoskinje Suzane Vuksanović. Posetioci MSUV imaju priliku da vide fotografije ukupno 56 spomenika i spomen obeležja nekadašnje jugoslovenske države.

Izložbu fotografija i publikaciju o spomeničkoj umetnosti Jugoslavije od završetka Drugog svetskog rata do njenog raspada početkom 90-ih kreirali su 2019. godine Galerija DESSA i časopis ab-Architect's Bulletin iz Ljubljane sa platformom Architectuul. Početna koncepcija kustosa (Boštjan Bugarič, Kristina Dešman, Maja Ivanič, Špela Kuhar, Eva Mavsar, Špela Nardoni Kovač i Damjana Zaviršek Hudnik) obuhvatila je izbor od 33 spomenika i memorijalnih kompleksa iz svih republika i autonomnih pokrajina bivše Jugoslavije. Gostovanja izložbe podrazumevala su dodavanje prvobitnoj selekciji tri do pet spomenika od strane države u kojoj izložba gostuje.

Nakon početnih prikazivanja u Ljubljani, Piranu, Kopru, izložba je gostovala u Novigradu, Zagrebu, Podgorici, Sarajevu, Mostaru, Banjaluci i Beogradu, izložbi u MSUV dodati su Spomenik palim borcima i žrtvama fašističkog terora (1952) u Subotici Tome Rosandića, Spomenik žrtvama fašizma – Porodica (1971) u Novom Sadu Jovana Soldatovića, Spomenik streljanim meštanima (1976) u Sirigu Pavla Radovanovića i Spomen kompleks stratište (1981) u Jabuci kod Pančeva Nebojše Delje.

Jovan Soldatović, Spomenik žrtvama fašizma - Porodica, 1971, Novi Sad, fotograf: Marko Ercegović

Pri izboru memorijalnih spomenika iz Vojvodine, koji su pridodati izložbi, kustoskinja Suzana Vuksanović rukovodila se namerom da izdvoji one koji su isključivo posvećeni civilnim žrtvama i nedužno stradalima tokom Drugog svetskog rata na tlu Vojvodine, umesto spomeničke skulpture posvećene slavljenju pobede u Narodno-oslobodilačkoj borbi, socijalističkoj revoluciji i antifašističkoj borbi.

Fokus je na primerima koji ne slave heroizam, već se usredsređuju na kategoriju civilnih žrtava, njihovo stradanje i mesta spomena, oko kojih su tokom vremena nastajali krugovi i naslage sećanja potkrepljivanih osećanjima ličnih i kolektivnih gubitaka, evociranjem potresnih uspomena odnosno “emocijama kao svesno odabranim poljem komunikacionog delovanja”.

Pavle Radovanović, Milorad Berbakov, Spomenik streljanim meštanima, 1976, Sirig, fotograf: Marko Ercegović

Kolektivno pamćenje i kolektivne emocije, estetizacija sećanja, ispitivanje emocionalnog delovanja skulpture, autori izložbe smatraju još uvek nedovoljno istraženim poljima.

“Kao kustosi i autori sa prostora bivše republike Jugoslavije propitujemo značaj i komunikaciju spomenika Narodnooslobodilačkoj borbi danas. Fizičko prisustvo spomenika u pejzažu je opomena na stravične posledice fašizma i nacizma, što pak postavlja pitanje uloge spomenika na nekadašnjoj jugoslovenskoj teritoriji, koja je teritorija današnje Evrope, zajednička svima nama. Izložba i katalog deluju kao arhiva svih vrsta fotografskog materijala, filmskih snimaka i autorskih spisa koja se stalno ažurira, arhiv koji čini novi aspekt očuvanja ovog graditeljskog nasleđa u današnjem svetu”, naveo je Boštjan Bugarič u tekstu za katalog (Uvod k razstavi – Dostojanstvo spomina, 2020).

Nebojša Delja, Spomen kompleks stratište, 1981, Jabuka kod Pančeva, foto: Suzana Vuksanović

Širi kontekst projekta je odgovor na komercijalizaciju prostora sećanja.

Pokreće se pitanje rušenja i skrnavljenja spomenika eks-Jugoslavije, koji se ogleda u korišćenju spomenika u komercijalne svrhe (snimanje reklama i video spotova, hipster turističke destinacije). Analiza građe pojedinih savremenih autora, koji su uključivali spomenike u različite turističke rute po devastiranoj teritoriji bivše Jugoslavije, otvara pitanje marketinga i eksploatacije memorijalnih lokacija i grobnica za novu zaradu. Kolonizacijski turizam, kako je naveo Bugarič, predstavlja novi oblik kolonijalizma 21. veka, pošto ga globalni kapital koristi kao sredstvo za osvajanje prostora sećanja, razrađujući izmišljene i neistinite narative u svrhu reklamiranja proizvoda i povećanja broja posetilaca/korisnika. Na taj način, reinterpretiraju se umetnička obeležja memorijalnih mesta i prekrivaju lažima masovne grobnice onih koji su izgubili živote zarad svojih ideala”.

Gradimir Medaković, Vojan Stojić, Spomenik kosmajskom partizanskom odredu; Kosmaj, Srbija, 1971, foto: Roberto Conte

Održavanje izložbe “Arhitektura. Skulptura. Sećanje. Umetnost spomenika Jugoslavije 1945-1991” u MSUV realizuje se u okviru projekta “Spomenička skulptura posvećena NOB-u u Jugoslaviji 1945-1991” istoričarke umetnosti i muzejske savetnice MSUV Suzane Vuksanović.

U okviru projekta, 3. novembra u Kino sali MSUV biće organizovana i međunarodna naučna konferencija “Spomenička skulptura posvećena NOB-u u Jugoslaviji 1945–1991”, a do kraja godine planirano je objavljivanje zbornika radova sa autorskim tekstovima učesnica i učesnika tog skupa iz svih republika bivše Jugoslavije.

Među učesnicima su najavljeni: Vladimir Kulić (Državni univerzitet u Ajovi), Slavica Stamatović Vučković (Arhitektonski fakultet, Univerzitet Crne Gore), Nenad Lajbenšperger (Republički zavod za zaštitu spomenika kulture, Beograd), Blagoja Varošanec (Muzej savremene umetnosti, Skoplje), Jasmina Čubrilo, Ana Ereš, Vladana Putnik Prica (Filozofski fakultet, Univerzitet u Beogradu), Sabina Tanović (Tehnološki univerzitet, Delft), Olga Manojlović Pintar (Institut za noviju istoriju Srbije, Beograd), Vojislav Martinov (Muzej Vojvodine, Novi Sad) i Suzana Vuksanović (MSUV).

Dušan Džamonja, Vladimir Veličković, Spomenik revolucije naroda Moslavine; Moslavina, Podgarić, Hrvatska, 1965, foto: Roberto Conte

Svetlana Kana Radević, Spomenik palim borcima Lješanske nahije; Barutana, Crna Gora, 1980, foto: Lazar Pejović

Nakon konferencije planirano je predstavljanje knjige “Shaping Revolutionary Memory: The Production of Monuments in Socialist Yugoslavia” (Igor Zabel asocijacija za kulturu i teoriju, Ljubljana; Archive Books, Berlin; 2023) u razgovoru sa urednicama izdanja Sanjom Horvatinčić (Institut za istoriju umetnosti, Zagreb) i Beti Žerovc (Filozofski fakultet, Univerzitet u Ljubljani).

Miodrag Živković, Ðorđe Zloković, Spomenik palim borcima u Bici na Sutjesci; Sutjeska, Tjentište, Bosna i Hercegovina, 1971, foto: Roberto Conte

Bogdan Bogdanović, Spomen-park Popina; Popina, Štulac, Srbija, 1981, foto: Relja Ivanić

Bogdan Bogdanović, Memorijalni kompleks borcima Revolucije, Štip, Makedonija, 1974, foto: Damjan Momirovski

Vlasto Kopač, Božo Pengov, Mitja Omersa, Franc Kastelic, Jože Štoka, Janez Koželj, Pot spominov in tovarištva; PST, POT, LJubljana, Slovenija, 1957–62, 1972–85, 1985, 2016, foto: Janez Koželj

Izložba u MSUV otvorena je od 12. oktobra do 5. novembra.

*Naslovna fotografija: Toma Rosandić, Spomenik palim borcima i žrtvama fašističkog terora, 1952, Subotica; fotograf: Suzana Vuksanović

(SEEcult.org)