Tabui tranzicije

Mobilna rezidencija u Babama kod Beograda, u organizaciji Zemunskog malog umetničkog centra (ZMUC), rezultirala je proteklih dana sa desetak radova vizuelnih umetnika i drugih autora iz regiona na temu tabua u tranziciji, a njihovo zajedničko delo je inicijativa za restauraciju jednog od simbola Kosmaja – prepoznatiljivog spomenika partizanima poginulim u Drugom svetskom ratu koji je ranije ove godine oskrnavljen krađom velikog bronzanog reljefa.

Prilikom obilaska Spomenika palim borcima Kosmajsko-posavskog partizanskog odreda, učesnici Mobilne rezidencije zatekli su na mestu velikog bronzanog reljefa u osnovi spomenika krug od crvenog mermera i u sivu plintu uklesane reči: “Obnovila opština Sopot 2014”.

Pretpostavljajući najbolje namere opštine Sopot da spreči dalju devastaciju spomenika postavljanjem kamenog kruga, učesnici Mobilne rezidencije u Babama iz Srbije, Republike Srpske/BiH i Crne Gore, smatraju da je njihova profesionalna i moralna dužnost da reaguju ocenom da se takvom intervencijom grubo ruši stilska, estetska i konceptualna jedinstvenost tog spomenika, zbog čega će podenti opštinskim vlastima inicijativu za njegovu restauraciju.

     Ukradeni reljef

Izgrađen 1971. godine, rad vajara Vojina Stojića i arhitekte Gradimira Medakovića, spomenik je podignut u čast više od 5.600 partizana i partizanki Kosmajsko-posavskog partizanskog odreda koji su poginuli u borbi protiv okupatora i domaćih izdajnika.

“Vrednosti i ideje narodnooslobodilačke borbe, posebnost jugoslovenskog kulturnog prostora i antifašizma deo je našeg identiteta, a svako rušenje spomenika je brisanje tog identiteta. Krađom bronzanog reljefa, naš identitet postaje roba na ilegalnom tržištu sekundarnih sirovina. Ovakvim brisanjem istorijskog konteksta stvara se presedan za dalju devastaciju našeg kulturnog nasleđa”, naveli su učesnici Mobilne rezidencije, održane od 10. do 23. avgusta u kosmajskom selu Babe.

     Sadašnji izgled dela spomenika na Kosmaju

U nameri da pomognu opštini Sopot da spomeniku vrati prvobitni izgled i funkciju, učesnici Mobilne rezidencije predložiće da se kameni krug zameni odlivkom u drugačijem, jeftinijem materijalu prema modelu originalnog reljefa. Primenljiva rešenja već su oprobana u praksi i u svetu i kod Srbiji (Čukur-česma u Beogradu). Na taj način bi spomenik dobio nekadašnji vizuelni identitet, a ponovna devastacija bi samim tim bila bespredmetna, naveli su učesnici Mobilne rezidencije, spremni da pruže neophodnu stručnu i tehničku pomoć za realizaciju projekta koji bi podrazumevao restauraciju spomenika.

Na obnovljenom delu spomenika piše: “Kosmajci, Mladenovčani, Gročani, Smederevci, Podunavci, Jaseničani, Pomoravci, Beograđani, Posavci, Vračarci”, i: “Obnovila Opština Sopot 2014”.

Spomenik na Kosmaju, kako piše na obližnjoj tabli “Srbijašuma”, “simbolizuje slobodarsku iskru naroda Šumadije”, a pod zaštitom je države.

Podignut je na mestu gde je 2. jula 1941. godine formiran Kosmajsko-posavski partizanski odred. Već krajem jula od tog odreda nastala su dva - Kosmajski i Posavski. U borbi od 7. do 9. avgusta 1941. poginulo je 13 boraca, među kojima i Branko Krsmanović, član glavnog štaba NOR-a. Za sve četiri godine rata za slobodu je palo 5.820 boraca i partizanskih saradnika, među kojima 3.411 mladića i devojaka, a 16 boraca je proglašeno za narodne heroje.

Inicijativa za restauraciju spomenika na Kosmaju zajedničko je delo učesnika i organizatora Mobilne rezidencije (Branislav Nikolić, Katarina Švabić, Nenad Jevtić, Dragana Nikoletić, Vladimir Jakšić, Nemanja Čađo, Senka Trivunac, Đorđe V. Gregović, Nikola Simanić, Vesna Tašić i Goran Denić). Učesnici rezidencije iz Beograda, Prijedora, Nikšića, Podgorice i Petrovca, intenzivno su u drugoj polovini avgusta radili na novim umetničkim delima na temu “Tabui u tranziciji”, kojoj je posvećen i okrugli sto, uz učešće Dejana Ilića iz Fabrike knjiga.

Pojedinim umetnicima upravo je spomenik na Kosmaju bio inspiracija za promišljanje tabua u tranziciji – teme koju je za drugo izdanje Mobilne rezidencije koncipirala kustoskinja Valentina Koča iz Zeta centra u Tirani, jednog od partnera ZMUC-a u tom razvojnom regionalnom projektu.

     Katarina Švabić

Podgorička umetnica Katarina Švabić, koja je i predložila da zajednički rad bude inicijativa za ponudu stručne restauracije spomenika partizanima, analizirala je njegove segmente i, koristeći se metodom spajanja drvenih ploča, citirala skulpturalnu teksturu na spomeniku “šalovanjem” ploča na čeličnu mrežnu potkonstrukciju. Njen rad “Bestežinsko stanje” je objekat koji će vremenom biti inkorporiran u prirodni ambijent.

      Katarina Švabić, Bestežinsko stanje

Arhitekta Nenad Jevtić iz Beograda stvorio je rad “Mapa” koristeći crnu boju, kožu na kojoj je crvenim koncem izvezao mapu puta do spomenika.

      Nenad Jevtić, Mapa

Nastavljajući se na ideju korišćenja spomenika kao markera, multimedijalni umetnik Nikola Simanić iz Nikšića, koji je i organizator umetničkog programa Lake festa, realizovao je rad “Kratkovidost” - instalaciju od drveta u koju su fizički ubačena stakla naočara, postavljena tako da posmatraču omogućavaju da pronađe pravu dioptriju za posmatranje, “čitanje” spomenika na Kosmaju.

     Nikola Simanić, Kratkovidost

Jevtić i Simanić su realizovali i zajednički rad – kinetičku skulpturu “Bez naziva”.

     Jevtić/Simanić, Bez naziva

Beogradski umetnik Branislav Nikolić, koji je i organizator Jalovičke kolonije, realizovao je rad “Ogledalo grada” – deo serije reljefa izrađenih od pronađenog drveta (prozora, vrata, ormana, dasaka...) koji reflektuje situaciju sa ulica, gde ljudi često bacaju staru drvenariju zamenjujući je plastičnom.

“Ogledala” se ne bave samo reciklažom kao savremenim oblikom ekološke svesti, već su pokušaj rekompozicije i rekonstrukcije postojećih društvenih činjenica. Transformisane umetničkim gestom, one se ponovo upisuju u istoriju grada - ovoga puta kroz umetničko delo.

     Branislav Nikolić, Ogledalo grada

Vajarka Dragana Nikoletić iz Beograda realizovala je rad “Pogled u kapitalizam ili svi žale konje, a niko ne pominje štetu od 800.000 evra”. Reč je o ready made objektu – prozoru koji je postavila na granicu između dvorišta rezidencije i suseda. Otvarajući dijalog javnog i privatnog prostora, njen rad je i ciničan komentar na incident u kojem su izgoreli živi konji u Kantri klubu “Babe”, na sam dan početka Mobilne rezidencije.

     Dragana Nikoletić, Pogled u kapitalizam

Vikendaško naselje Babe na Kosmaju, kako je navela Dragana Nikoletić, predstavlja zaostavštinu zlatnog doba socijalizma, kada je većina predstavnika srednjeg građanskog staleža ulagala u izgradnju kuća za odmor van Beograda. Urušavanjem sistema, stigla je nemaština, a to se odrazilo i na održavanje vikendica i okolnih placeva.

Krčenjem placa Saše Topalović, koja je ustupila ZMUC-u svoju kuću za Mobilnu rezidenciju, otvoren je pogled na komšijsko dvorište koje je veoma nalik idiličnim scenama iz američkih filmova. Sin vlasnika tog idealnog imanja, kako se ispostavilo, suvlasnik je netom izgorele štale u Kantri klubu “Babe” u kojem je nastradalo pet konja. “Svi žale konje, a niko ne pominje štetu od 800.000 evra”, prokomentarisao je otac oštećenog preduzetnika, čija je štala, naravno, bila osigurana.

     Mobilna rezidencija, Babe, 2014.

Arhitekta Nemanja Čađo iz Prijedora, inače jedan od organizatora Ars Kozare – umetničke laboratorije u prirodi koja je u toku, realizovao je rad “Krov nad glavom” – galeriju koja je zamišljena kao vrsta mikroambijentalne celine koja korespondira sa prirodnim prostorom sela Babe.

Lokacija na kojoj se održava kolonija i gde nastaju umetnički radovi već poseduje specifičnu ambijentanost i vrednosti na nekoliko nivoa, te je objekat na kojem je reagovano dodatni reper koji treba da unapredi i upotpuni lokalitet. Objekat je načelno proglašen galerijom, odnosno prenamenjen iz funkcije stanovanja u izlagački prostor. “Krov nad glavom” propituje fenomenologiju i kontekst krova nad glavom kao fizičkog elementa arhitekture, kao i njegovo iščitavanje iz različitih uglova.

      Nemanja Čađo, Krov nad glavom

“Šta za pojedinca predstavlja krov nad glavom i kako ga doživljavamo je u većoj meri konvencionalna percepcija koja se primarno referiše na fizičku i konstruktivnu odrednicu. U ovom slučaju eliminisanje krovne konstrukcije propituje opozitnu stranu - šta je objekat bez krova, na koji način može da bude percipiran, upotrebljiv i dovoljan kao takav”, naveo je Čađo o svom radu – galeriji koja predstavlja raster u prirodnom ambijentu Baba, čiji sadržaj može da bude fleksibilan, promenljiv, i najvažnije, prolazan i potpuno u službi prirode.

Takođe, objekat je svojevrsna barijera koja uspostavlja relaciju između prostora galerije i javnog prostora lokaliteta – javni prostor koji je rasterizovan i lociran unutar javnog prostora sela Babe.

“Upotrebom crne boje objekat je dodatno istaknut i zadan mu je kontrast sa prirodnim okruženjem. S druge strane, shodno temi tabua, crna boja u arhitekturi markira i postavlja istu u poseban kontekst, a u kontekstu Baba, Srbije, BiH i regiona, treba da pozove arhitekturu na odgovornost, na važnost iste, važnost kvalitetno osmišljenog prostora, da istakne temelj. Zanimljivo je sada posmatrati i promišljati o pojmovima arhitekture i galerije u sistemu gde su ta dva konteksta marginalizovana i opstruisana na mnogo nivoa, a ustvari su deo prostora oko nas – javnog prostora. ‘Krov nad glavom’ propituje odnos prirode i arhitekture u službi umetnosti kao elemenata koji su deo tranzicije, ali su i tabu”, naveo je Čađo povodom svog rada.

      Nemanja Čađo

Pisac Đorđe V. Gregović iz Buljarica, osnivač organizacije Za Druga iz Crne Gore i jedan od partnera ZMUC-a u projektu mobilnih rezidencija, direkno se referiše na krađu bronzanog reljefa na spomeniku na Kosmaju radom ”Sv. Duh Tranzicije” - čeličnim otvorom za kanalizaciju, koji je postavljen u novoformiranu galeriju “Krov nad glavom”.

     Đorđe V. Gregović, Sv. Duh Tranzicije

Među učesnicima Mobilne rezidencije u Babama bila je i fotografkinja Senka Trivunac iz Beograda.

      Senka Trivunac

Doprinos Mobilnoj rezidenciji dali su i Dejan Ilić – učešćem na okruglom stolu “Tabui u tranziciji”, kao i Zlatko Paković koji je na tu temu objavio tekst u “Danasu”.

      Razgovor o tabuima u tranziciji

Prema rečima Ilića, očigledno je da krupne društvene, političke i ekonomske promene, koje tranzicija podrazumeva, moraju biti opravdane, jer građani moraju znati zašto se u njih uopšte upuštaju. S tim u vezi, međutim, manje je očigledno da sam ulazak u tranziciju podrazumeva da je jedna nova ideološka matrica nadvladala prethodnu, i tako pokrenula tranziciju. Iz ugla tog “ideološkog” pobednika onda postaje neprihvatljivo da se zagovaraju ideje odbačene matrice. To se posebno odnosi na one uporišne tačke na kojima je počivalo opravdanje poražene ideologije.

     Katarina Švabić, Branislav Nikolić, Dejan Ilić

“U slučaju Srbije, poražena ideologija očito je marksistička, a uporišne tačke o kojima ne sme biti reči su partizanski antifašizam, socijalističko samoupravljanje, socijalna država i društvena solidarnost. Da ovih nekoliko tema jesu tabu vidi se i po tome što se danas o njima ne vodi racionalan razgovor; naprotiv, ko god pokuša da te teme vrati u žižu javnosti bude diskvalifikovan i ismejan. Za domaći antifašizam zadužen je nacionalistički istorijski revizionizam; za samoupravljanje – neoliberalni zagovornici tržišnih reformi, takozvana menadžerska elita; za socijalnu državu se kaže da je skupa i da nema novca za nju; poziv na solidarnost se čita kao nostaligično vraćanje na ideje bratstva i jedinstva, što je valjda dovoljno (iako uopšte nije jasno šta je sporno u ideji bratstva i jedinstva) da se na taj poziv oglušimo. Drugim rečima, tranzicijski tabui jasno svedoče o ideološkoj borbi koja se vodi u tranziciji, u kojoj je jedna strana odnela ubedljivu prevagu i oblikuje javni prostor po svojoj meri. Nema u tome ničeg neobičnog, što ne znači da je to samo po sebi dobro. Naprotiv, lako je moguće da neka od ranijih rešenja koja su danas stavljena pod tabu budu pravi odgovori na probleme koji nastaju u tranziciji”, rekao je Ilić.

      Nikola Simanić i Đorđe V. Gregović

Kolonija u Babama deo je dugoročnog regionalnog projekta “Mobilne rezidencije” (Pokretne kolonije)", započetog 2013. godine u selima Babe (Srbija), Reževići (Crna Gora) i Pentar (Albanija), u saradnji ZMUC-a, organizacije Za Druga iz Petrovca i Zeta centra iz Tirane.

U organizaciji Za Druge, u Petrovcu će u septembru biti održana i književna kolonija koja će okupiti autore iz regiona.

Projekat "Mobilne rezidencije" započet je 2013. godine likovnom kolonijom u Babama i arhitektonskom u Reževićima, a cilj je da se, uprkos državnim granicama, socijalnom i materijalnom položaju umetnika i publike, poboljša njihova komunikacija. Osnovna ideja projekta je da stvori alternativna mesta i pravce za umetničko delovanje u balkanskim selima, iz kojih se ponekad, sa kulturne margine, čuju važni glasovi.

Drugo izdanje projekta "Mobilne rezidencije" u Babama podržalo je Ministarstvo kulture i informisanja Srbije.

Vesna Milosavljević (SEEcult.org)