Reprezentativna izložba Dragoljuba Raše Todosijevića u Galeriji Kameno zvono u Pragu “Was Ist Kunst?” predstavlja ključne radove tog beogradskog konceptualnog umetnika iz proteklih 50 i više godina, ali nije retrospektiva u klasičnom smislu, već poziva iznova na promišljanje njegovih simbola, taktika i koncepata koji su, kako je istakao kustos Jakub Kral, i dalje živi i aktuelni u današnjem svetu.
Kral je istakao u tekstu u katalogu da Todosijević, koji je prisustvovao otvaranju izložbe, pripada prvoj generaciji jugoslovenskih konceptualnih umetnika koji su se pobunili protiv zvanične doktrine umetničke produkcije – pre svega slikarstva, kontinuirano razvijane na akademijama umetnosti u Jugoslaviji od ranih 60-ih. Jedan od ključnih aktera jugoslovenske i srpske neovangarde, čiji je rani fokus bio na kritici modernističke umetničke prakse, Todosijević je kasnije preusmerio kritiku na reinterpretaciju kontroverznih simbola, kao što je svastika.
Izložba je podeljena na celine, u kojima svaki rad postepeno priča priču o umetnosti i umetničkom stvaralaštvu kao takvom. Radovi Todosijevića, kako je dodao Kral, bave se globalnim uslovima produkcije i distribucije umetnosti i, u izvesnoj meri, nagoveštavaju zaokret ka postmodernizmu.
Raša Todosijević, foto. Marinela Koželj
Todosijevićeva umetnička praksa je poziv na reflektovanje uslova pod kojima umetnička dela i umetnost generalno postoje. To je, kako je naveo Kral, i poenta pitanja “Was Ist Kunst?”, kojim je nazvan njegov ikonični rad iz 1978. godine i ujedno je i naslov izložbe. Način na koji se daje odgovor na to pitanje odražava ne samo promene unutar sveta umetnosti, već i globalnu transformaciju diseminacije informacija, odnosno izrazitog odstupanja od percepcije tradicionalne linearne istorije kao postepenog prevazilaženja prethodnih epoha i pomeranje fokusa interesovanja ka još nedefinisanoj i stoga teško shvatljivoj sadašnjosti.
Početak izložbe na drugom galerijskom spratu uokviren je Todosijevićevim postavljanjem kriterijuma šta bi se u budućnosti moglo smatrati umetničkim delom. Kada u svom performansu “Odluka kao umetnost” sugeriše da je umetnost stvar odluke i da stvaralački impuls može biti bilo koji motiv za stvaranje umetničkog dela, Todosijević postaje relativista i nomad, naveo je Kral. U jednom od kasnijih performansa “Umetnost i istorija”, Todosijević je satima nabrajao imena svih umetnika kojih je mogao da se seti, demonstrativno im dodajući svoje ime kako bi u svoju korist demokratizovao čitavu genealogiju. Prekretnicu u narativu Todosijevićevog rada, kako ističe Kral, predstavlja monumentalna tekstualna instalacija “Edinburška izjava” – manifestacija oproštaja od tradicionalnog sistema vrednosti sveta umetnosti. Todosijević se od tada fokusirao na stvaranje kao umetničku produkciju (npr. Linije) ili produkciju kritičkih ideja koje razotkrivaju ideološke osnove modernističkog umetničkog dela. On se bavi pitanjima kao što su komodifikacija tržišta ili fizička sakralizacija umetničkih dela.
Raša Todosijević, Pijenje vode - inverzije, imitacije, i kontrasti, performans, 1974.
Todosijević se eksplicitno okreće i velikanima moderne umetnosti, ali se ne vraća, kako bi se očekivalo, na Marsela Dišana kao osnivača konceptualne grane umetnosti XX veka, već na Pabla Pikasa, kao oličenja života i dela genijalnog Umetnika, u osnovi preslikavajući set svojih ženskih portreta u seriji “Moje ime je Pablo Pikaso”.Tim gestom totalnog prisvajanja Pikasovog elegantnog portretnog slikarstva, Todosijević se kritički osvrće na nastanak kulta velikog genijalnog umetnika, globalno poštovane figure za koju se subverzivno sam proglašava. U seriji “Depresivna apstrakcija”, kako ističe Kral, Todosijević suočava umetnost klasičnog evropskog modernizma sa “razvojno inferiornim” oblikom apstraktne umetnosti, koju je sam stvorio i koju proglašava orijentalnom na svoj način.
Narativ Todosijevićeve prakse završava se monumentalnom postavkom “Gott liebt die Serben” (Bog voli Srbe), koja ilustruje još jednu od kardinalnih tema izložbe - moguće načine na koje se simboli mogu tumačiti. Njihova značenja su fiksirana u našoj prošlosti, ali se rastvaraju u sadašnjosti, nudeći radikalno preispitivanje pred licem sveta koji se duboko menja, naveo je Kral.
Instalacija “Bog voli Srbe”, inače, podrazumeva performans jedenja pasulja za stolom postavljenim u formi svastike, koji je izveden na izložbi u Pragu.
Pasulj spreman za performans Gott liebt die Serben, foto: Marinela Koželj
Prema navodima Krala, na ovaj ili onaj način, Todosijević nas, kao i druge umetničke grupe sa prostora bivše Jugoslavije, ostavlja nasamo sa sumnjom šta simbol poput svastike, izvučen iz konteksta, zapravo može da znači. Moguće je da će ovaj simbol svaki put na potpuno drugačiji način odgovoriti na pitanja koja postavljamo u vezi sa umetnošću, našim svetom i našom sadašnjošću, naveo je kustos izložbe.
Izložba “Was Ist Kunst?”, u principu, nije tradicionalna retrospektiva, iako predstavlja suštinske momente i strategije Todosijevićevog rada u celini. “I kao što sam umetnik pristupa istorijskom narativu generalno, kao i istoriji umetnosti, tako i mi uzimamo slobodu da njegovom delu pristupimo interpretativno, pokušavajući da iznova razumemo neke od njegovih simbola, taktika i koncepata, koji su i dalje živi i urgentni u današnjem svetu”, naveo je Kral povodom Todosijevićeve izložbe, čiji dizajn postavke potpisuje Matej Smrkovski.
Raša Todosijević, Kristalna noć, iz serije Velike fantazije, od 1991.
Izložba je otvorena do 19. septembra, a obuhvata i bogat prateći program, uključujući vođenja sa kustosom i umetnikom, održana nakon otvaranja 28. juna.
Između ostalog, za septembar je najavljeno predavanje muzičkog novinara i autora Karela Veselija o upotrebi simbola totalitarnih režima u muzici, poput panka, blek-metala ili rada slovenačke grupe Laibach.
Marinela Koželj i Raša Todosijević u vožnji fijakerom u Pragu, foto: privatna arhiva
Galerija Kameno zvono jedan je od sedam izlagačkih prostora Gradske galerije Praga, jedne od najznačajnijih galerija u Češkoj, koja je fokusirana na modernu i savremenu umetnost. Izlagački program Gradske galerije podržava Ministarstvo kulture Češke.
*Naslovna fotografija: Gott liebt die Serben, Kameno zvono, 2023 (Marinela Koželj)
(SEEcult.org)