Za novi prostor i muzejski status Grafičkog kolektiva

Nada da će Grafički kolektiv konačno dobiti odgovarajući prostor u Beogradu obnovljena je u završnici reprezentativne izložbe “Otisak vremena – 70 godina GK”, kojom ta jedinstvena institucija u Srbiji obeležava jubilej u Galeriji SANU. Ugledni istoričari umetnosti, autori studijskih tekstova u publikaciji koja prati izložbu “Otisak vremena”, smatraju da Grafički kolektiv, koji je u julu 2018. godine morao da napusti Obilićev venac zbog restitucije zgrade u kojoj je delovao decenijama, zaslužuje i muzejski status.

“Grafički kolektiv zaslužuje da bude smešten u prostor koji bi odgovarao muzeološkoj ustanovi”, izjavila je dr Irina Subotić 8. avgusta na promociji publikacije Otisak vremena 70/∞ u Galeriji SANU, za koju je napisala tekst Grafika sveta o međunarodnoj saradnji GK, kao i osvrt na izložbe Olje Ivanjicki i Leonida Šejke 60-ih godina, koje su uzbudile tadašnji Beograd, potvrdivši ujedno otvorenost Grafičkog kolektiva za eksperiment i rizik, ispitivanje i afirmisanje novih ideja u oblasti vizuelnih umetnosti.

Iako je skeptična da je aktuelna vlast spremna da otvori muzej posvećen grafici, Irina Subotić je rekla da se treba boriti za to, s obzirom na vrednu kolekciju Grafičkog kolektiva koju treba istorizovati i očuvati.

“Vredi se zalagati. Za to postoji potreba. Sigurno da postoji i mogućnost”, rekla je Irina Subotić, sa kojom su se složili i ostali autori studijskih tekstova u obimnoj i bogato ilustrovanoj publikaciji koju su objavili SANU i GK – Gordana Popović Vasić, Ljiljana Slijepčević, dr Ješa Denegri i Ljiljana Ćinkul, kustoskinja GK i autorka izložbe “Otisak vremena”, koja je podsetila da su i osnivači GK već na samom početku imali zamisao o osnivanju Kabineta grafike.

Promocija publikacije 'Otisak vremena 70/∞', foto: SEEcult.org

I upravnik Galerije SANU akademik Dušan Otašević izrazio je nadu da će GK konačno naći prostor koji zaslužuje i da se neće čekati na to godinama kao na završetak rekonstrukcije najvećih muzeja u Beogradu.

Iako ima nagoveštaja da će konačno biti konkretnog pomaka u tom pravcu, rešenja problema Grafičkog kolektiva još nije sasvim izvesno ni godinu dana nakon odlaska sa Obilićevog venca, višestrukih apela gradskim i drugim nivoima vlasti, onlajn peticije i snažne podrške stručne i šire javnosti još od jeseni 2016. – na šta je podsetila i Ljiljana Slijepčević, inače autorka teksta u publikaciji o dobitnicima Velikog pečata, koja je kao osnovne odlike GK navela solidarnost, radoznalost i uvažavanje različitih stavova o grafici – “stalno talasanje i uzajamno davanje”.

Prema rečima Ljiljane Ćinkul, Vlada Srbije namenila je Grafičkom kolektivu deo zgrade u Ulici Dragoslava Jovanovića 11, odnosno stana u kojem je svojevremeno živeo Slobodan Penezić Krcun, a budući da je reč o velikom prostoru na više spratova, planirano je da ga dele GK i Udruženje likovnih umetnika Srbije (ULUS) koje je više puta, međutim, izrazilo i javno bojazan da bi napuštanjem Umetničkog paviljona “Cvijeta Zuzorić” (radi gradskog plana o rekonstrukciji) ostalo bez tog izložbenog prostora.

“Nastavljamo da radimo, jer ako prestanemo, nema nas više”, poručila je Ljiljana Ćinkul, podsećajući da je Grafički kolektiv gostovao u proteklih godinu dana i u Galeriji ULUS (Majska izložba grafike) i u Remontu (Mala grafika), a za septembar priprema izložbu u Kulturnom centru Beograda koja će biti posvećena nedavno preminulom arhitekti Predragu Peđi Ristiću, autoru jedinstvenog enterijera Grafičkog kolektiva na Obilićevom vencu.

Izložba dobitnika Velikog pečata 2014.

Promocija publikacije “Otisak vremena”, koju je moderirala dr Tamara Vučenović, i počela je odavanjem počasti Ristiću minutom ćutanja, kao i projekcijom emisije “Trezor” Bojane Andrić, koja ga je nedavno posetila sa prof. dr Rastkom Ćirićem.

Fragmenti galerijskog prostora GK, odnosno lamperije, podeljeni su, inače, nakon zatvaranja galerije i selidbe sa Obilićevog venca, dobitnicima Velikog pečata, čiji radovi i čine okosnicu izložbe u Galeriji SANU, uz dela drugih istaknutih grafičara, plakate iz 50-ih, koje je sačuvao i poklonio Boško Karanović, te istorijski prikaz rada tog kolektiva, osnovanog 1949. godine kao udruženje umetnika - jedna od prvih nevladinih organizacija na ovim prostorima u oblasti umetnosti.

Na istorijat GK podsetila je na promociji publikacije Ljiljana Ćinkul, koja je i autorka uvodnog poglavlja Iz životopisa Grafičkog kolektiva o ranom periodu, kada su postavljeni profesionalni standardi, kao i o društvenoj i kulturnoj atmosferi u kojoj su inicirane ideje i mapirane najznačajnije programske aktivnosti GK afirmisane tokom narednih decenija.

Za razliku od današnjice, kada nadležni ne mogu da nađu izlagački prostor za GK, Agitprop KPJ je pre 70 godina brzo reagovao na pismo partijskog biroa Akademije za likovne umetnosti u Beogradu, u kojem je data ideja završenih studenata o osnivanju grafičke radionice u kojoj bi mogli da nastave da se usavršavanju, koristeći mašine koje pojedinac ne može da poseduje, a bez kojih se ne može baviti tim poslom.

Već početkom 50-ih počeli su da prave i prve plakate za izložbe, kada grafički dizajn nije još bio ni prepoznat u današnjem smislu.

Prema rečima Gordane Popović Vasović, autorke teksta Grafički kolektiv i grafički dizajn u publikaciji, grafički dizajn se još dugo zvao primenjena grafika, ali se ubrzo po raskidu sa soc-realizmom osećala otvorenost i snažna sloboda individualnosti. “Nije bilo lako osigurati slobodu u tim uslovima”, s obzirom na klijente koji su bili pre svega partijske, odnosno državne organizacije, firme i institucije. Od 1976. godine do 1986. organizovana je manifestacija jugoslovenskog dizajna “Kontakt”, a 1996. pokrenut je Grifon koji bi, kako je istakla, bilo lepo da postane ponovo regionalan konkurs za najbolji grafički dizajn.

Grafički dizajneri danas – u odnosu na pionire u toj oblasti okupljene oko GK, imaju veliku prednost u pogledu kontakata sa inostranstvom, jer današnje političke okolnosti to dozvoljavaju, dodala je ona.

Značaj međunarodne saradnje i kontakata istakla je i Irina Subotić, konstatujući da na to ukazuje i izložba “Otisak vremena”, pokazujući kulturnu politiku Jugoslavije, ali i drugih zemalja, kao i promenu paradigme “od nečega što je država organizovala ka korporativnom”.

Podsećajući da su u GK održane prve izložbe Japana posle Hirošime i Nagasakija, te na intenzivnu međunarodnu saradnju sa tokom narednih decenija, pa i tokom sankcija 90-ih i “gromadnog partnerstva sa Kinom”, Irina Subotić istakla je da je GK i primao izložbe iz celog sveta i slao ih u svet sa jasnom idejom o promovisanju grafike Beogradskog kruga. U tom pogledu postojala je i izvesna kompeticija sa Međunarodnim grafičkim bijenalom u Ljubljani i zagrebačkom školom serigrafije, a iznedrila je velika imena koja su ostavila veliki trag. “Gotovo je neverovatno da se taj mali prostor nametne kao nešto gde se dešavaju tako važne stvari”, rekla je Irina Subotić, pominjući posebno zasluge kustoskinje Ane Čolak-Antić i potom Ljiljane Ćinkul.

I Ješa Denegri je istakao ulogu Grafičkog kolektiva kao “poprišta avangardnih autora koji su postavljali pitanja šta je umetnost, dokle seže, kakvi su dometi umetnosti…”

Autor tekstova o izložbama koje nisu bile klasičnog grafičkog karaktera, već emancipatorske i avangardne, Denegri je za publikaciju pisao o izložbi grupi EXAT-51, izložbi Ornamentograf sa klatnima Zorana Radovića, te o međunarodnoj izložbi mejl arta Privatni život.

Izložba grupe EXAT-51, održana najpre u Zagrebu, a potom u Beogradu 1953. godine, bila je prvi programski nastup apstraktne umetnosti u ranom postsocrealističkom periodu, a prema posrednim svedočenjima, u GK je organizovana na inicijativu filmskog reditelja Vladimira Pogačića, kasnije dugogodišnjeg direktora Jugoslovenske kinoteke. Otvorio ju je čuveni muzički kritičar i estetičar Pavle Stefanović, čiji je tekst potom objavljen u časopisu “Umetnost i kritika”, podsetio je Denegri. Svaki od četvorice članova grupe EXAT-51 (Vlado Kristl, Ivan Picelj, Božidar Rašica i Aleksandar Srnec) bili su zastupljeni sa po pet radova, koji su kasnije otkupljeni za Muzej savremene umetnosti. O toj izložbi pisali su ugledni kritičari tog vremena – Aleksa Čelebonović, Miodrag B. Protić, Stojan Ćelić…

Izložba Zorana Radovića Ornamentograf sa klatnima (1966) sadržala je istoimenu mašinu tadašnjeg studenta elektrotehnike koji je pozvao publiku da pomoću nje sama pravi crteže. Izložba je, kako je istakao Denegri, otvorila brojna pitanja u vezi sa autorstvom radova – da li je to Radović, koji je stvorio uslove za njihov nastanak, ili su sami posetioci.

Brojna pitanja otvorila je i 1987. godine međunarodna izložba mejl arta Privatni život, projekat Andreja Tišme, koji je napravio takođe interesantan teorijski problem i otvorio pitanja o tome kako je moguće umetničko delo putem elektronske pošte, kako umetnici komuniciraju i bez galerije…

Na neke od izložbi u Grafičkom kolektivu koje su posebno uzbudile beogradsku javnost podsetila je u publikaciji i na promociji i Irina Subotić, a reč je o tročasovnoj izložbi Leonida Šejke, jednog od vodećih ideologa Mediale, koji je 31. oktobra 1969. godine priredio u GK tročasovnu i ujedno poslednju svoju izložbu u Beogradu. Pozvao je posetioce lično i preko medija da ponesu neki prilog za njegovo “likovno skladište”. Galerija je napunjena “andrmoljem”, predstavljajući svojevrsnu sublimaciju njegovog kompletnog dotadašnjeg rada, a izazvala je toliko interesovanje da većina posetilaca nije mogla ni da uđe u galeriju.

Beograd je nešto ranije, sredinom 60-ih, posebno uzbudila i Olja Ivanjicki, miljenica beogradske publike već od svojih prvih nastupa u javnosti, koja je izvela prvi performans u galerijskom prostoru. Najpre je u oktobru 1964. godine izazvala pažnju izložbom “Paketi i koferi” u duhu američkih popartista sa kojima se upoznala boraveći u SAD. Posebnu polemiku izazvala je akcijom-hepeningom krajem 1965. godine, kada je ispred Grafičkog kolektiva zapalila lutku koja je na nju ličila, a bila je u odeći kosmonauta – u to vreme novih, velikih junaka sveta. Dok je deo publike i stručne javnosti smatrao da je to genijalno, drugi deo je ocenio kao skandalozno, podsetila je Irina Subotić.

Izložba “Otisak vremena” u Galeriji SANU otvorena je do 18. avgusta. U okviru pratećeg programa, biće nastavljeni susreti sa umetnicima, pa 10. avgusta u 19 sati posetioce očekuje Lidija Antanasijević, a 14. avgusta Dušan Mikonjić.

*U prilogu: video vođenje Ljiljane Ćinkul kroz izložbe “Otisak vremena”

(SEEcult.org)