Znameniti Slovenci u Beogradu
Društvo Slovenaca u Beogradu – Društvo Sava nastavlja seriju izložbi posvećenih znamenitim sunarodnicima predstavljanjem 12 novih portreta izvedenih u formi kolaža, čiji su autori beogradski umetnici Marija Vauda i Nikola Pilipović.
Izložbom četvrte serije od 12 portreta "Znameniti Slovenci u Beogradu", koja će biti otvorena 13. juna u prostorijama Društva Sava na Terazijama, predstavljeni su Štefan (Stefan) Nedok, Boštjan (Sebastijan) Roš, Gvidon Gulič, Albin Vilhar, Sava Sever, Aleš Bebler- Primož, Vera Hreščak- Bebler, Bruno Brun, Ernest Ačkun, Ivan Rupnik, Štefka Cobelj i Olga Tiran.
Štefan (Stefan) Nedok (1828-1878), hirurg i sanitetski major, prvi šef Internog odeljenja Beogradske vojne bolnice i načelnik saniteta divizije i korpusa Srpske vojske, bio je jedan od lekara rođenih i odškolovanih van Srbije koji su, zadojeni idejom panslavizma, došli u siromašnu Srbiju, tek oslobođenu od Otomanske carevine, da joj pomognu znanjem i radom. Oni su bili utemeljivači sanitetske službe srpske vojske. U znak priznanja za zasluge u ratovima, Nedok je odlikovan Takovskim krstom na prsima, a nosilac je i više medalja i ordena.
Boštjan (Sebastijan) Roš (1839-1917), građevinski inženjer i preduzetnik, postao je Beograđanin 1881. godine, gde je osnovao građevinsku firmu za izgradnju železničkih pruga, puteva i mostova, kao i prvu kompaniju u Srbiji za impregnaciju železničkih pragova. Otvorio je savremene kamenolome, iz kojih je koristio materijal za gradnju zgrada, trasiranje i popravku puteva, železničkih pruga i ograda. Od kamena iz svog kamenoloma sazidao je ogradu i stubove oko Saborne crkve u Beogradu 1884. Između ostalog, izgradio je most preko Nišave u Pirotu, a za izgradnju mosta preko Kolubare kod Valjeva prvi je u Srbiji upotrebio cement kao građevinski materijal. Ukazom Namesništva Kraljevine Srbije, 1890. godine postavljen je za državnog savetnika za gradnju. Na toj dužnosti je bio do 1896. Stalno je bio u kontaktu sa Slovencima: njegova druga zgrada na uglu ulica Birčaninove i Kralja Milutina često je bila mesto okupljanja slovenačkih političara, inženjera, novinara i prijatelja. U njoj je stanovao Niko Županič, a stan i atelje u njoj koristio je i slikar Paja Jovanović. Zbog svojih gostiju i stanara često je bio saslušavan, a kuća i porodica bili su pod prismotrom. Bio je lični prijatelj Nikole Pašića, mada nikada nije pristupio njegovoj stranki. Prema navođenju porodice Roš, pomogao je na smrt osuđenom Pašiću da prebegne u Bugarsku.
Kao ugledni Beograđanin, veoma je doprineo ulepšavanju prestonice, bio je jedan od osnivača Društva za ulepšavanje Vračara (1884) i njegov predsednik. Bavio se numizmatikom, lovom i streljaštvom. Sećanja iz detinjstva do završetka studija opisao je u spisu “Moji mladostni spomini”, koji je pisao od 1912. do smrti 1917. Sebastijan Roš sahranjen je u dvorištu manastira Rakovica u Beogradu, a njegov grob prepoznatljiv je po visokom krstu od crvenog granita.
Gvidon Gulič (1886-1982), mašinski inženjer, publicista i pronalazač, imenovan je 1939. za načelnika u Ministarstvu građevine Kraljevine Jugoslavije u Beogradu. Penzionisan je, na zahtev nemačke okupacione vlasti, 1942. godine. Gulič je živeo u Beogradu više od tri decenije, sve do 1971. godine, kada se vratio u Ljubljanu. Objavljivao je na slovenačkom i srpskom jeziku. Napisao je 17 knjiga i priručnika, od toga 13 na srpskom jeziku.
Albin Vilhar (1902-1975), filolog, profesor, prevodilac i leksikograf, bio je jedan od najvećih poliglota i erudita u srpskoj kulturi posle Drugog svetskog rata, istaknuti prevodilac i profesor hiljadama đaka, među kojima su bili i Vladeta Jerotić, Milorad Pavić, Vladeta Janković i mnogi drugi. Pisao je, najčešće, ćirilicom. Beogradske godine započinje 1940. u Zemunu, a potom je predavao u Drugoj muškoj gimnaziji, u Sedmoj gimnaziji, u Vojnoj gimnaziji i u Klasičnoj gimnaziji, gde je i penzionisan 1962. godine. Bio je nekoliko godina lektor za latinski jezik na Filozofskom fakultetu u Beogradu. Kao veliki znalac klasičnih i više modernih jezika, prevodio je značajna dela sa svih tih jezika, a i sa maternjeg – slovenačkog. Za prevod dela “Život i mišljenja istaknutih filozofa” Diogena Laertija dobio je 1973. nagradu “Miloš N. Đurić” za najbolji prevod proze objavljen na srpskom jeziku. Izradio je više rečnika, a njegova knjiga “Latinski citati” doživela je 11 izdanja. Objavio je više originalnih naučnih studija na srpskom, grčkom, nemačkom i slovenačkom jeziku (Legende o junacima starog Rima, Orfej in orfizem: prispevki k zgodovini grške religije i drugo).
Pozorišna i filmska glumica Sava Sever (1905- 1979) glumačku karijeru započela je u Ljubljani. Sa suprugom, glumcem i rediteljem Bojanom Stupicom, nastupala je 30-ih godina 20. veka u teatrima širom Kraljevine Jugoslavije. Za vreme Drugog svetskog rata, kao aktivista slovenačkog Oslobodilačkog fronta, često je bila hapšena i saslušavana. Po oslobođenju, glumila je na sceni Slovenskog narodnog gledališča (SNG) u Ljubljani. U Beograd se vraća 1947. godine i sa Stupicom učestvuje u stvaranju Jugoslovenskog dramskog pozorišta (JDP), čija je ubrzo postala prvakinja. Posle razvoda sa Stupicom 1952. godine, sa sinom Matijom vratila se u Ljubljanu i tamo nastavila glumačku karijeru do penzionisanja. Dobitnica je dve Sterijine nagrade – za najbolju žensku ulogu (Laura Lembah) 1963. godine i za naročite zasluge na unapređenju pozorišne umetnosti i kulture. U Ljubljani je dobila Prešernovu nagradu (1972) i Borštnikov prsten (1979).
Aleš Bebler – Primož (1907- 1981), pravnik, partizan, diplomata, političar i publicista, doselio se u Beograd 1975. godine i započeo službu u diplomatiji. Dva puta je bio pomoćnik i namesnik ministra inostranih poslova Jugoslavije (1945-49, 1952-55). Bio je predstavnik Jugoslavije u UN (1950–52), ambasador u Francuskoj (1955–57), predsednik Odbora za spoljne poslove Skupštine FNRJ (1957–61) i ambasador u Indoneziji (1961–63). U tom periodu je bitno uticao na rađanje pokreta nesvrstanih, a 1963. postao je sudija prvog Ustavnog suda SFRJ. U vreme iznenadne smrti bio je predsednik Udruženja španskih boraca Jugoslavije (od 1971) i Jugoslovenskog saveta za zaštitu čovekove sredine (od osnivanja 1973). Kao strastan borac za ljudska prava, ulagao je svoj ugled i uticaj u tada nepopularne ciljeve, kakvi su bili rehabilitacija osuđenih na staljinističkim Dahauskim procesima u Sloveniji, ili poboljšanje položaja Roma u Jugoslaviji.
Vera Hreščak-Bebler (1917-2004), pravnica, partizanka i pozorišna glumica, nakon oslobođenja je sa suprugom Alešom Beblerom Primožem došla u Beograd, gde je postavljen za pomoćnika ministra inostranih poslova Jugoslavije. Završila je studije glume u Dramskom studiju pri Narodnom pozorištu i postala članica novog Jugoslovenskog dramskog pozorišta. Debitovala je na prvoj premijeri u tom teatru - u Cankarevom “Kralju Betajnove”, u režiji Bojana Stupice. Krajem 1950. prati muža u Njujork, gde on odlazi kao ambasador pri UN. Po povratku, igrala je u Beogradskom dramskom pozorištu, a 1955. primljena je u Narodno pozorište. Godine 1961. oprašta se od pozorišta i sa mužem odlazi u Indoneziju, gde proučava narodnu umetnost te zemlje i sistematično sakuplja predmete. Vraćaju se sa zbirkom od oko 250 predmeta – tkanina, pozorišnih lutaka, maski, nakita, instrumenata... Zajedno pišu priču o Indonežanima “Deca zemlje i mora” i pripremaju izložbu koja je postavljena u Ljubljani, Beogradu, Varaždinu, Zagrebu i Sarajevu (1964-66). Zbirku su 1970. poklonili Slovenačkom etnografskom muzeju.
Bruno Brun (1910-1978), klarinetista, pedagog i profesor univerziteta, ubrzo po osnivanju Muzičke akademije u Beogradu postao je član klase profesora Franje Partlića, a usavršavao se i u Parizu kod čuvenog Ulisa Delekliza. Nastupao je kao član Beogradskog duvačkog kvinteta, a bio je i nezamenljivi član Beogradske filharmonije, orkestra Beogradske opere i Simfonijskog orkestra RTV Beograd. Takođe, kao solista i u kamernim ansamblima, muzicirao je širom planete. Nakon obnove diplomatskih odnosa sa Kinom bio je na turneji po Dalekom istoku, kao član Trija Bruno Brun, Karlo Rupel i Marijan Lipovšek. Sa velikim entuzijazmom širio je zvuk klarineta i po školama, domovima kulture i na raznim manifestacijama. U više navrata pozivan je za člana žirija na najpoznatijim međunarodnim konkursima muzičkih umetnika.
Brun je osnivač Odseka za duvačke instrumente na Muzičkoj akademiji u Beogradu i jedan od najzaslužnijih za formiranje Katedre za duvače u Novom Sadu, kao i za konstituisanje Muzičke akademije u Prištini. Sa neiscrpnom energijom posvećivao se radu sa studentima, pa su tako neki od njih svoje studentske dane provodili u stanu porodice Brun. Iz njegove klase potekli su mnogi najznačajniji klarinetisti u bivšoj Jugoslaviji, profesori na svim muzičkim akademijama u zemljama nastalim nakon raspada Jugoslavije, članovi filharmonija i orkestara. Rodonačelnik beogradske škole klarineta, profesor Bruno Brun napisao je tri udžbenika za klarinet, koji su i dan-danas nazaobilazno štivo u školama klarineta, a komponovao je “Četiri minijature” za klarinet i klavir, koje je Ulis Delekliz izvodio u UN. Brun je bio dekan Fakulteta muzičkih umetnosti u Beogradu i rektor Univerziteta umetnosti u Beogradu (1965-1971), poznat po solidarisanju sa studentima u protestima 1968. godine. Pokrenuo je i uz veliko lično angažovanje uspeo da se završi izgradnja nove zgrade Fakulteta dramskih umetnosti na Novom Beogradu. Dobitnik je mnogobrojnih nagrada, povelja i plaketa, od kojih se posebno izdvaja Sedmojulska nagrada za životno delo. Sahranjen je u Aleji zaslužnih građana na Novom groblju u Beogradu.
Ernest Ačkun (1930-2001), klarinetista i profesor, posle oslobođenja upisuje srednju muzičku školu u Ljubljani, ali na inicijativu profesora Muzičke akademije u Beogradu Bruna Bruna dolazi u Beograd 1946. godine, gde tri godine kasnije završava srednju muzičku školu i sa 19 godina biva angažovan kao drugi klarinetista u orkestru Narodnog pozorišta i u Beogradskoj filharmoniji. Studije klarineta završio je na Muzičkoj akademiji u Beogradu, a u 25. godini postao je prvi solo klarinetista Beogradske filharmonije. Specijalizirao je na Pariskom konzervatorijumu, kod prof. Delekliza. Od 1975. godine bio je profesor na Katedri za kamernu muziku na FMU u Beogradu. Tokom više od četiri decenije muzičke delatnosti uvrstio se u sam vrh jugoslovenskih muzičkih umetnika. Kao koncertni solista nastupao je u svim većim gradovima Jugoslavije, kao i u evropskim državama, sarađujući s poznatim dirigentima kao što su Zubin Mehta, Žan Martinon, Šarl Bruk, Krešimir Baranović, Oskar Danon, Milan Horvat, Živojin Zdravković. Takođe, kao član Beogradskog duvačkog kvinteta nastupao je na više stotina koncerata u Jugoslaviji i u inostranstvu. Bio je dugogodišnji prvi solo klarinetista Beogradske filharmonije, ali se aktivno bavio i drugim vidovima kamernog muziciranja – bio je član trija, septeta, noneta… U njegovom bogatom repertoaru istaknuto mesto zauzimaju dela jugoslovenskih kompozitora, a koncerte za klarinet posvetili su mu Milan Ristić, Stjepan Šulek, Stanojlo Rajičić, Zoran Hristić, dok je Zlatan Vauda često isticao da je Ačkun proslavio njegovu Sonatu brevis izvodeći je na koncertima.
Ivan Rupnik (1911-1993), kompozitor, dirigent, horovođa i muzički pedagog, živeo je na relaciji Skoplje – Ljubljana – Beograd, gde je komponovao, dirigovao horovima i orkestrima, nastupao kao orguljaš i pijanista, bavio se muzičkom kritikom i držao predavanja o muzici, te napisao nekoliko udžbenika. Nastupao je kao glumac i pozorišni režiser.
U Beograd dolazi za vreme Drugog svetskog rata, 1942. Bio je profesor Muzičke škole “Stanković”, a 1947. osnovao je hor Doma JNA, kojim je i dirigovao. Bio je načelnik Muzičkog odeljenja “Zastava-filma” JNA, profesor Muzičke škole “Mokranjac”. a od 1954. do 1972. godine radio je u Radio Beogradu i bio dugododišnji urednik Muzičke produkcije. Glavna područja njegovog stvaranja bila su orkestarska i vokalno-instrumentalna muzika.
Štefka Cobelj (1923-1989), istoričarka umetnosti, etnolog i muzeolog, upisala je 1950. u Beogradu studije u Novinarsko-diplomatskoj školi. Posle dve godine, pošto je program tih studija ukinut, preusmerava se na studije istorije umetnosti na Filozofskom fakultetu. Diplomirala je 1958. godine i zaposlila se u Komisiji za kulturne veze sa inostranstvom u Beogradu, gde je radila na području likovne umetnosti do 1962. Tu je stekla dragoceno iskustvo u organizovanju izložbi. Na poziv Umetničkog paviljona Slovenj Gradec vraća se u Soveniju, gde upisuje doktorske studije i bavi se istraživanjem dela slikara Franca Mihaela i Janeza Andreja Štrausa. Istovremeno je bila i urednica beogradske izdavačke kuće “Jugoslavija” i saradnica u Galeriji Grafičkog kolektiva. Posle odbranjenog doktorata, 1966. godine, Štefka se vraća u Beograd i postaje kustos Muzeja savremene umetnosti u Beogradu. Istraživala je dela umetnika Jefte Perića, Aleksandra Tomaševića, Ota Loga, Borka Lazeskog, Loranta Janosa i mnogih drugih. U MSU je priredila više od 20 autorskih izložbi, učestvovala u organizaciji 140 izložbi svetskih i domaćih umetnika ili tematskih izložbi, objavljivala je članke, pripremala tekstove za izložbene kataloge, uređivala ih i, po potrebi, prevodila. Organizovala je izložbe jugoslovenskih umetnika u Budimpešti, Sao Paulu, Veneciji, Nju Delhiju, Bombaju, Ravalpindiju, Lahoreju, Karačiju, Frankfurtu, Leverkuzenu, Njujorku...
Po odlasku u penziju, na poziv Saveznog zavoda za međunarodnu naučnu, prosvetno-kulturnu i tehničku saradnju u Beogradu, kao muzejski savetnik, boravi u Somaliji. Organizovala je mnoge izložbe i povezivala srpsku i slovenačku kulturu – nazivali su je ambasadorkom obeju kultura. U Sloveniju je pozivala umetnike iz Srbije, a u Srbiji je priređivala događaje posvećene umetnicima i deci iz Slovenije. Bogatu arhivsku građu zaveštala je Pokrajinskom arhivu u Mariboru mesec dana pre smrti 1989.
Olga Tiran (1925-1992), slikarka, konzervatorka, kostimografkinja i scenografkinja, diplomirala je i magistrirala na beogradskoj Akademiji likovnih umetnosti. Pripadala je generaciji umetnika koji su nastajali i stvarali u posleratnom periodu, kada je jugoslovenska scena predstavljala uzbudljivu panoramu različitih i po mnogo čemu izazovnih umetničkih zbivanja. Gradeći umetnost u krugu intimističkog slikarstva, ostala je pomalo udaljena od provokativnih događanja koja su u to vreme privlačila pažnju kritike i umetnika. Likovno obrazovanje proširila je učeći konzervaciju i kopiju fresaka u ekipi Aleksandra Tomaševića. Kao vrstan stručnjak i poznavalac konzervatorske tehnike, veći deo svog radnog veka, od 1967. do 1990. godine, provela je radeći u MSU na poslovima konzervatora. Neka od njenih značajnih ostvarenja, kao što su kopije srednjovekovnih fresaka kralja Milutina i kraljice Simonide, nalaze se i danas u Galeriji fresaka u Beogradu. Pored čisto slikarskih intresovanja, Olgu Tiran privlačili su i drugi vidovi vizuelnog izražavanja, pa je tako radila kao kostimograf i scenograf na filmovima “Uzrok smrti ne pominjati”, “I bog stvori kafansku pevačicu” i “Naivko”.
Projekat “Znameniti Slovenci u Beogradu” pokrenut je 2014. godine, a izložbu prati katalog koji su dizajnirali Marija Vauda i Nikola Pilipović, a sadrži tekstove Biljane Milenković-Vuković i Bojane Vuković, te naslednika-članova porodica predstavljenih ličnosti.
(SEEcult.org)
