U slavu Pavla Vuisića, 95 godina od rođenja
Jugoslovenska kinoteka prikazuje od 6. do 9. septembra u Kosovskoj izbor filmova Pavla Vuisića (1926-1988), povodom 95 godina od rođenja tog velikana srpskog i jugoslovenskog glumišta.
Iako nije bio glumac akademskog zvanja, Pavle Vuisić je ostvario više od 120 filmskih uloga, a veliko priznanje dobio je i od čuvenog Orsona Velsa, koji ga je nazvao “vulkanom glume koji se retko sreće”, podsetila je u tekstu povodom ciklusa u Kinoteci Marijana Terzin Stojčić.
Filmski kritičar Ranko Munitić svojevremeno je nazvao Vuisića najboljim filmskim glumcem u Jugoslaviji, pišući o njegovom opusu u monografiji objavljenoj 1985. godine povodom nagrade “Slavica”, koja je deceniju kasnije nazvana Vuisićevim imenom i dodeljuje se na Festivalu glumačkih ostvarenja - Filmskim susretima u Nišu.
Program u slavu Vuisića obuhvata filmove “Bokseri idu u raj” (1967), u režiji Branka Ćelovića, “Ko to tamo peva” (1980) Slobodana Šijana, “Paja i Jare kamiondžije” (1973) Mila Đukanovića, “Događaj” (1969) Vatroslava Mimice... do “Sutona” (1982) Gorana Paskaljevića.
Ko to tamo peva, 1980.
Vuisić je dobitnik Zlatne arene u Puli za glavnu mušku ulogu u filmu “Tri koraka u prazno” (1958), Sedmojulske nagrade Savezne Republike Srbije za filmsku umetnost (1959), Oktobarske nagrade Beograda za film “Događaj” (1969), nagrada Car Konstantin za uloge u filmovima “Događaj” (1969), “Povratak otpisanih” (1976), “Hajka” (1977) i “Beštije” (1977), Gran prija na Festivalu u Nišu za film “Razmeđa (1973), Zlatne arene za filmove “Hajka”, “Beštije” i “Leptirov oblak” (1977), te nagrade za životno delo “Slavica” na Filmskim susretima u Nišu (1983).
Ipak, kako podseća Marijana Terzin Stojčić, nagradama nije pridavao pažnju, a reč je čuvao za sebe, svoje najbliže, ne rasipajući ni na tren neodgonetljivost na javnost i spektakl izvan “rudarenja pred kamerom”.
Tren, 1978.
Uz izuzetak rane mladosti i predratnog očevog službovanja po Makedoniji i Crnoj Gori, ceo život proveo je u Beogradu, gde je i rođeno kao jedan od dvojice sinova pravnika i majke studenta književnosti. I kao sin skupštinskog sekretara u ratnim godinama i zbog pretnji glađu, radio je kao fizikalac, monter, u ratu borac na Sremskom frontu. Studirao je pravo i povremeno se bavio novinarstvom u Radio Beogradu, a prve glumačke korake napravio je u Pančevačkom pozorištu.
“Radio je nesmireno. Tu lepu osobinu cenio je Vojislav Nanović, ‘glavni krivac’ za otkriće buduće filmske gromade, angažujući ga kao debitanta u filmu ‘Čudotvorni mač’ (1950). Dodelio mu je čak dve epizode koje su kostimom i maskom skrivale kratkoću nastupa. Od uloge koju je mogao da odigra svako, Nanović je poverenje opet dodelio baš njemu, uvodeći ga na jugoslovenski ekran svojim sledećim filmovima, ‘Cigankom’ (1953) i ‘Šolajom (1955)’. Učestvujući u razvoju ali i manjkavostima pionirskih koraka domaće kinematografije, Vuisić do filma ‘Tri koraka u prazno’ (1958) ostvaruje šest uloga: u Skriginovoj ‘Potrazi’ (1956), zatim filmovma ‘Zenica’, ‘Subotom veče’, ‘Rafal u nebo’, ‘Četiri kilometra na sat’, ‘Te noći’. I kruniše ih opet Nanovićevim ‘Pogonom B’ (1958) i glavnom ulogom. Ta geografija lica, izdvojeni talenat i pre svega filmska ličnost čekali su krupan kadar i kameru čija je blizina izostajala u prvih sedam godina. U skladu sa životnim paradoksima, za oblikovanje prve glavne uloge nije mu mogao dopasti gori filmski projekat. Istoričari filma vole da istaknu da je jedan od velikih promašaja jugoslovenskog filma, rediteljski ambis Nanovića iznedrio ovdašnjoj sedmoj umetnosti neprocenjivog glumca u ogromnoj stvaralačkoj snazi. Trijumfovao je i prvu nagradu osvojio u Puli za glavnu ulogu u Nanovićevom filmu ‘Tri koraka u prazno’, koji je producentski i dramaturški bio etalon svih mana jugofilma. Ali, eto, primat i slavu ostavio je nosiocu glavne uloge. ‘Pavle Vuisić je od Obrada napravio lik koji se nameće tajnom, osvaja silovitošću pojave i unutrašnjom kontroverzom, likom koji opseda i koji se pamti’. Bio je Obrad prvi u nizu ‘crnih velikana’ koje će Paja ovaplotiti. Nanović se nije dao, a nije se odricao ni Vuisića. Zahvaljujući njegovim atraktivnim rolama, upamćen je Nanovićev ‘Bolje je umeti’ (1960), gde je Paja unutrašnjim humorom kreirao čuvenog Maneta Karakasa, jednako kao što će kasnije stvoriti humornog osobenjaka Kaparu”, navela je Marijana Terzin Stojčić.
Kada je izrastao u junaka, arhetipa psihološke individualnosti kojem niko ne može biti nalik, Vuisić je, kako je podsetila, poneo još jednu osobenost pravog filmskog tumača velike nacionalne vizije - one koja izlazi iz okvira krhkog patosa, one koja je manja od nabusite borbe ili nekompromisne teatralnosti, one koja će doneti očekivani psihološki realizam i naturalizam. I neverovatne dvadeset četiri uloge u narednih sedam godina.
Tri koraka u prazno, 1958.
Osoben pečat ostavio je igrajući u filmovima Žorža Skrigina “Drug predsednik centarfor” (1960) i “Velika turneja” (1961), Marjana Vajde “Zajednički stan” (1960), Lole Đukića “Nema malih bogova” (1961) i “Sreća u torbi” (1961), Save Mrmka “Zvižduk u osam” (1962), Fadila Hadžića “Desant na Drvar” (1963), Žike Mitrovića “Kapetan Leši” (1960), Mila Đukanovića “Ne diraj u sreću” (1961) i Joce Živanovića “Čudna devojka” (1962).
Među najupečatljivije tog doba srvstale su se epizoda u filmu “Sam” (1959) Vladimira Pogačića, ali i glavne uloge u filmovima “Kampo Mamula” (1959), gde kao logoraš uz jednako mračnog i divljeg Ljubu Tadića otkupljuje sopstvenu slobodu, a potom kreće i u osvajanje tuđih sloboda, ili još tragičnija u priči “Vrtlog” (1964) istoimenog omnibusa Hajrudina Krvavca. Na kraju, “Mačak pod šljemom” (1962), u kome partizanskog desetara Iliju tako umešno vodi snažnim psihološkim sredstvima kroz ozbiljne i humorne konstelacije da se stiče utisak da je taj tip narodskog zvrndova uvrnut i nedodirljiv baš na taj, naš vekovni način, istakla je Marijana Terzin Stojčić.
Iako muški nespretan, vojničkom disciplinom odoleva ženskom zovu Dare Čalenić u “Mačku pod šljemom”, povija se džentlmenski pred osebujnošću Semke Sokolović u filmu “Majstori, majstori” (1980) i dominira popustljivošću suprotstavljenom tradicionalnom maniru, uz Radu Savićević u “Kamiondžijama”. Nit zaokružuje “Prometej sa otoka Viševice” (1964), gde je počela jedna od dugih saradnji Vuisića s Vatroslavom Mimicom, nastavljena filmovima “Ponedjeljak ili utorak” (1966), “Događaj” (1969) i još tri filma do 1978. Iz teških okolnosti spajanja, do neverovatnog razumevanja u razvoju likova Vuisić je došao sa Buzančićem u filmu Antuna Vrdoljaka “Kad čuješ zvona” (1969), gde takođe ulogu seljaka, sirovog borca, unutrašnjom dramom razvija do mitskog naboja. Taj spoljni minimalizam, odsustvo spoljne izražajne dramatike, a umešnost razvijanja istinske filmske radnje, bili su jedna od najdragocenijih osobenosti Paje glumca. Nekako ta upečatljiva glumačka ikonografija pada u vreme “filmskog psihologiziranja”, kada je superiorna dramska komika istopila mnoge veterane, a u novi krug filmskih promišljanja prešli su glumci čiji je nivo svesti i izražavanja bio višeslojan. Paja je nesporno bio među prvima od njih. Zato ga u svojim filmovima vide Rakonjac, Mitrović, Bauer, Pavlović (Sovražnik, 1965; Buđenje pacova, 1967; Zaseda, 1969; Hajka, 1977) i Kadijević (Žarki, 1970).
Bili su tu još hvale vredni filmovi “Brat doktora Homera”, “Uzrok smrti ne pominjati”, “Konjuh planinom”, “Sretni umiru dvaput”, “Nemirni”, “Dim”, “Horoskop”, “Kad čuješ zvona”… U većini je Vuisić odigrao epizodne, trajanjem nevelike ali dramaturški veoma bitne likove koji su, u suštini, potpora glavnom junaku kao u slučaju “Buđenja pacova”, gde sa odlaskom jedinog čoveka koji drži reč, spasonosni izlaz junaka pada u vodu. Takav je i Pajin krčmar u “Petrijinom vencu”, jednostavno stamen.
Vuisić je bio jedan od retkih koje su producenti i reditelji drugih republika angažovali i 70-ih i 80-ih godina, u vreme kada su se regionalni centri već opasali bedemima lokalnih filmskih kadrova. I te uloge čine značajnu stranu njegove biografije. To su Golikova “Razmeđa” (1973), koja zaokružuju triptih Vuisićeve pojave autentičnog balkanskog tvrdog čoveka, Randićeva “Opklada” (1971), “Tragovi crne devojke” (1972), “Leptirov oblak” (1977), Mimičini “Makedonski deo pakla” (1971), “Seljačka buna 1573” (1975), “Poslednji podvig diverzanta Oblaka” (1978), kao i jedini izlet Vuisića u fantastiku u jedinom filmu Aleksandra Petrovića “Majstor i Margarita” (1972).
Majstor i Margarita, 1972.
“Sve su to filmovi koji su istakli Pajinu sposobnost da jednakom snagom oživi pozitivce i negativce. Demonstvo nasuprot Mladenovoj humanosti, tvrdokornost Tahija koji kukavički beži u buni naspram mračnog Gupca, odmeravanje žrtve i izdaje u trenu. I ono što se utisku ne može oteti jeste da je gledalac u nekoj relaciji saosećanja s tim (anti)junakom Vuisićem jer je on uvek zaodenut nekom personalnom tajnom koja mu skriva biće, određuje ga, čak i amnestira unapred. Ta tajna u životu i jeste, nažalost, postojala. Nosio ju je kao najveće breme, zamišljenošću i otporom. Bila je teška za okrivljenog, sudbonosna za biciklistu usmrćenog na jednom drumu u danima posle rata. Čovek na duši čoveka. Možda je ta težina, ogorčenost i životna ironija razlog za vrhunsku karakternu komiku kojom je Paja zauvek za sebe vezao najširu publiku. Ona se stvarala isred malih ekrana serijama, a kasnije i filmovima ‘Paja i Jare – kamiondžije’ (1973), ‘Povratak otpisanih’ (1978) i ‘Kamiondžije opet voze’ (1984). Nema generacije koja nije provezla jedan krug druženja s Pajom i Čkaljom, a njihovo druženje pred kamerama i iza njih odavno je posebnost filmske istorije, lične netrpeljivosti, ali izvanrednog profesionalizma”, navela je Marijana Terzin Stojčić, podsećajući i na Vuisićeve jednako upečatljive role u filmovima “Doručak sa đavolom” (1971), “Crno seme” (1971), “Žeđ” (1971), “Derviš i smrt” (1974), “Doktor Mladen” (1975), “Hajka” (1976), “Tren” (1978), “Miris dunja” (1982), koji su bili uvod u ostvarenja generacije mladih reditelja čije su kamere prigrlile zadivljujuću Pajinu glumačku tišinu.
U takvoj tišini, pomalo i skromnosti, prošlo je prvo njegovo snimanje s Goranom Paskaljevićem, “Čuvar plaže u zimskom periodu” (1976), ili “Poseban tretman” (1980) i snimanja s Jelićem, Jojićevom, Šotrom. U međuvremenu, Vladimir Andrić dodelio mu je naslovnu ulogu u televizijskoj drami “Šešir profesora Koste Vujića”. Sa Slobodanom Cicom Perovićem, Zoranom Radmilovićem i drugima 1973. godine snimio je TV dramu “Paviljon broj šest”.
Paja i Jare – kamiondžije, 1973.
Najznačajnije svoje uloge tokom 80-ih ostvario je sa Slobodanom Šijanom, Goranom Markovićem i Emirom Kusturicom. Krstić senior, vlasnik seoskog autobusa koji ide u susret smrti, izašao je iz okvira tumačenja i ušao u legendu. Film je osvojio Zlatnu arenu, Zlatni venac, Zlatnu značku, Zlatnu klapu, nagradu publike u Kanu, Gran pri u Montrealu, Panami, Salamanki i Roterdamu, te još nekoliko nagrada na međunarodnim festivalima. Već pomenuti čestiti domar koji strepi pred partijskom trudbenicom u filmu “Majstori, Majstori”, kao da je nastavio da igra Zaneta iz Prometeja, maestralno tumači zločestog bogatog brata suprotstavljenog marksisti Aligrudiću u filmu “Sjećaš li se Doli Bel?” (1981), da bi njegov impresivan dar za sve žanrove bio potvrđen groteskom “Maratoncima” (1982) i članom Topalović trusta, pogrebnikom Milutinom. Taj Šijanov film prema tekstu Dušana Kovačevića osvojio je Zlatnu arenu u Puli, nagradu za dijalog u Vrnjačkoj banji, specijalnu nagradu žirija u Montrealu, prvu nagradu za scenario u Marseju i nagradu za film u Briselu. Smatra se jednim od najboljih filmova u istoriji jugoslovenske kinematografije.
Vuisić je tumačio i Vuka Lukića u komediji Predraga Antonijevića “O pokojniku sve najlepše” (1984), a ista uloga pripala mu je i u TV filmu “Kako se kalio narod Gornjeg Jaukovca”. U drami Bogdana Žižića “Rani snijeg u Minhenu” (1984) tumačio je lik oca, a otelovio je i pukovnika Jokaša u filmu “Vojnici” (1984), koji predstavlja nastavak istoimene serije. Igrao je Muzafera u Kusturičinoj drami “Otac na službenom putu” (1985), koja je osvojila brojne nagrade na domaćim i međunarodnim festivalima. Reditelj Boro Drašković poverio mu je ulogu gazde kafane Kruščića u drami “Život je lep” (1985), takođe jednim od stotinu filmova od velikog značaja.
Poslednji film koji je Vuisić snimio bio je “Od zlata jabuka” (1986) Nikole Stojanovića, u kojem je tumačio lik Strahinje, i poklonivši se u kadru sa još jednim bardom Ljubom Tadićem, završio poslednje filmsko delo.
U Jugoslovenskoj kinoteci smešten je Legat Pavla Vuisića, u okviru kojeg su izložene njegove filmske nagrade, kao i brojne plakete, ordeni i diplome, oružje koje je dobijao na poklon i deo kućnog nameštaja, sto i stolica… kao i šubara koju mu je svojevremeno poklonio Orson Vels.
U Udruženju za kulturu, umetnost i međunarodnu saradnju “Adligat” u Beogradu formiran je 2016. godine Legat Mirjane i Pavla Vuisića, koji obuhvata veliki broj ličnih predmeta čuvenog glumca, rukopisa njegovih pesama, fotografija, skica brodova koje je pravio, lule za duvan, ljubavna pisma supruzi i originalni testament.
*Foto: JK
(SEEcult.org)
