Eskalacija u Holokaust

Međunarodni projekat “Eskalacija u Holokaust”, čiji je nosilac Istorijski arhiv Beograda, ulazi u završnicu konferencijom koja će biti održana 24. januara u Istorijskom arhivu u Novom Sadu, a obuhvata prezentaciju baze podataka žrtava Holokausta u logoru Sajmište u Beogradu, putujuću izložbu “Oktobar 1941” i predstavljanje edukativnih i nastavnih materijala.

Konferencija u Novom Sadu završna je manifestacija projekta “Eskalacija u Holokaust: Od strelјačkih vodova do gasnog kamiona - dve faze razbuktavanja Holokausta u Srbiji”, koji je realizovan u Srbiji, Švedskoj i Holandiji, u cilju podsticanja istraživanja, edukacije i sećanja na Holokaust, a posebno istraživanja zajedničkih evropskih aspekata Holokausta i promišljanja o trenutnim evropskim izazovima i Holokaustu kao zajedničkom evropskom narativu koji je uticao na definisanje evropskih vrednosti različitosti, tolerancije i lјudskih prava.

Osim prezentacije projekta, biće održana i debata na temu “Edukacija o Holokaustu u Srbiji i Evropi u svetlu zajedničkih evropskih izazova porasta antisemitizma, ksenofobije i istorijske revizije”, najavili su organizatori.

Konferenciju će otvoriti direktor Istorijskog arhiva Beograda Dragan Gačić, direktor Istorijskog arhiva Novog Sada Petar Đurđev, član Gradskog veća za kulturu Novog Sada Dalibor Rožić i zamenik pokrajinskog sekretara za kulturu, javno informisanje i odnose s verskim zajednicama Vojvodine Nebojša Kuzmanović, a uvodno predavanje na temu “Istorijska pozadina – Holokaust u Srbiji i koncentracioni logor na Sajmištu” održaće istoričar dr Milan Koljanin iz Instituta za savremenu istoriju iz Beograda.

Sam projekat, uz osvrt na lokalne specifičnosti u Srbiji i evropski kontekst, predstaviće direktor međunarodne mreže Teraforming Stokholm-Amsterdam-Novi Sad Miško Stanišić, a o značaju međunarodne razmene u okviru tog projekta u kontekstu razumevanja Holokausta iz lokalne i evropske istorijske perspektive goroviće dr Sanela Šmid (Schmid), istoričarka i istraživač u projektu “Progon Jevreja 1933-1945” iz Instituta za savremenu istoriju Minhen-Berlin.

  Sajam, Beograd, 1938.

Posebno će biti predstavljena baza podataka žrtava logora na Sajmištu (Tijana Kovčić, Istorijski arhiv Beograda), koja je jedan od rezultata tog projekta, a sadrži imena i druge osnovne podatke o žrtavama, kao i podatke koji se tiču predratnog života beogradskih Jevreja koji su ubijeni u koncentracionom logoru Sajmište.

Za samo šest nedelјa, u aprilu i maju 1942, jevrejski zatočenici Sajmišta bili su sistematski ubijani u gasnom kamionu, koji je za tu namenu bio specijalno dopremlјen iz Berlina. Smatra se da je u logoru Sajmište nastradalo više od 6.000 Jevreja. Više od 70 godina nije bilo detalјnijih podataka o žrtvama logora, ali su arhivisti Istorijskog arhiva Beograda otkrili prilikom revizije fondova neobrađenu arhivsku građu, koja sadrži dokumentaciju i prijave smrti za više od 3.000 Jevreja ubijenih u logoru Sajmište. Motivisan tim otkrićem, Istorijski arhiv Beograda je i inicirao široku međunarodnu saradnju kako bi se istražila savremena iskustva i metodologije, te pronađeni materijal obradio i predstavio javnosti.

Rezultat projekta je i izložba “Oktobar 1941” koja je otvorena u Istorijskom arhivu Novog Sada, a predstaviće je umetnik i koautor Nikola Radić Lucati iz Centra za istraživanje i edukaciju o Holokaustu (CIEH) iz Beograda, jedne od partnerskih organizacija.

Modularna putujuća izložba predstavlja dve ključne faze Holokausta u Srbiji, a fokusirana je na oktobar 1941. godine tokom kojeg su nacistička okupaciona vlast i njeni pomagači svakodnevno vršili masovna ubijanja na različitim lokacijama po okupiranoj Srbiji. Strelјački vodovi ubili su hilјade civila: Srba, Jevreja i Roma. To je vodilo ka poslednjoj fazi Holokausta u Srbiji – sistematskom ubijanju preostalih Jevreja (žena i dece) zatvorenih u logoru Sajmište u Beogradu, koristeći ozloglašeni gasni kamion (dušegupka).

Program konferencije obuhvata i osvrt na ulogu Filozofskog fakulteta u Rijeci u projektu “Eskalacija u Holokaust”, odnosno o Holokaustu u kulturi sećanja u Evropi i regionu, koji će dati dr Vjeran Pavlaković, šef Odseka za kulturalne studije sa tog riječkog fakulteta, takođe jednog od partnera. O ulozi Instituta za studije rata, Holokausta i genocida (NIOD) pri Kralјevskoj akademiji nauka i umetnosti Holandije iz Amsterdama govoriće istoričar dr Erik Somers.

Najavljeno je i predavanje o Novosadskoj raciji, koje će održati direktor Istorijskog arhiva Novog Sada Petar Đurđev, kao i debate o edukativnom konceptu “Ester” (ilustrovani nastavni materijali o mladim jevrejskim žrtvama stradalim u logorima na Sajmištu) i edukaciji o Holokaustu u Srbiji i Evropi u svetlu zajedničkih evropskih izazova u vidu porasta antisemitizma, ksenofobije i istorijske revizije.

  Staro sajmište danas

Logor na Beogradskom sajmu, inače, osnovan je početkom decembra 1941. Nјime je upravlјao Gestapo, a bio je pod komandom SS oficira (uprkos tome što se formalno nalazio na teritoriji Nezavisne Države Hrvatske). Logor je bio poznat pod imenom Judenlager Semlin, ili logor Sajmište. Pošto su likvidirali muškarce u logoru Topovske šupe, u Jevrejski logor Zemun odvedene su prve jevrejske i romske porodice, uglavnom žene, deca i starci. Internirano je oko 6.400 Jevreja i oko 600 Roma. Krajem marta 1942, posebno vozilo, gasni kamion konstruisan u Nemačkoj i namenjen masovnim ubistvima, dovezla su u Beograd dva oficira Vilhelm Gec i Ervin Majer. Nemačka policija uhapsila je 18. marta sve doktore i pacijente iz Jevrejske bolnice u Visokog Stevana (današnja zgrada Fakulteta za specijalnu edukaciju i rehabilitaciju, pre rata vlasništvo Jevrejskog ženskog društva). Bolničko osoblјe i pacijenti bolničke ambulante u zgradi “Oneg Šabat” u Jevrejskoj ulici 16 bili su takođe uhapšeni.

U periodu od 19. do 22. marta 1942. godine između 700 i 800 Jevreja iz ove grupe bili su odvezeni i ubijeni u gasnom kamionu, nazvanom dušegupka. Nјihova tela su bila pokopana u već pripremlјene grobnice u Jajincima.

Od početka aprila do 10. maja 1942. zatočenici logora Sajmište odvođeni su uz izgovor da će biti premešteni u drugi logor u Rumuniji ili Polјskoj. Svi su bili ugušeni u dušegupci na putu do Jajinaca. U toku 1943-44. godine tela su bila iskopana i spalјena, kako bi se sakrili svi tragovi zločina.

Nakon uništenja jevrejske populacije, logor nastavlјa da postoji kao Prihvatni logor Zemun (Semlin Anhaltelager). Do ukidanja logora (u julu 1944. godine) u Prihvatnom logoru zatočeno je oko 32.000 lјudi, uglavnom Srba. U toj fazi postojanja logora na Sajmištu u njemu je život izgubilo više od 10.500 zatočenika.

Mesto bivšeg logora godinama je zbog nebrige bilo u veoma lošem stanju. Skupština grada Beograda najavila je plan izgradnje stalnog Memorijalnog kompleksa na mestu logora. Muzej žrtava genocida u Beogradu i novoosnovana Komisija za Memorijalni centar prave plan za izgradnju centra i Muzeja, koja treba da počne 2017. godine.

Novosadska konferencija, koja se održava posle sličnih manifestacija u Beogradu, Nišu, Kragujevcu,  Amsterdamu i Stokholmu, završni je događaj projekta “Eskalacija u Holokaust”, koji je finansirala Izvršna agencija za obrazovanje, audiovizuelne umetnosti i kulturu Evropske komisije (EACEA) kroz program “Evropa za građane” (Aktivno sećanje u Evropi).

Uz Istorijski arhiv Beograda, koji je nosilac projekta, partneri su: Centar za istraživanje i edukaciju o Holokaustu iz Beograda, nevladina organizacija Teraforming iz Stokholma, Holandski institut za istraživanje rata, Holokausta i genocida iz Amsterdama i Filozofski fakultet Univerziteta u Rijeci.

Više informacija o projektu moguće je naći na sajtu Arhiva Beograda, a program novosadske konferencije nalazi se i u Kalendaru portala SEEcult.org, kao i u PRILOGU (pdf).

(SEEcult.org)