Kad je socijalizam bio mlad...
Knjiga “Socijalizam i modernost; umjetnost, kultura, politika 1950.-1974.”, objavljena uz istoimenu izložbu, održanu u Muzeju savremene umetnosti u Zagrebu krajem 2011. i početkom 2012. godine, sadrži tekstove petoro autora o posleratnoj kulturi modernizma, polazeći od stava da to razdoblje prošlosti ne treba posmatrati iz konteksta lokalnog, ograničenog pogleda ili iz perspektive trenutnih političkih interesa, jer se tako zapravo falsifikuje istorija i umanjuje vrednost vlastitog kulturnog nasleđa.
Autorski tim izložbe i knjige - Tvrtko Jakovina, Sandra Križić Roban, Ljiljana Kolešnik, Dejan Kršić i Dean Duda - posmatra modernističko razdoblje u širem kontekstu jugoslovenske posleratne umetničke i kulturne scene, te dokazuje čvrstu isprepletenost svih zbivanja i nudi platformu za dalji razgovor o problemima istorizacije, periodizacije i kontekstualizacije modernističke baštine.
Reprezentativno izdanje na više od 400 strana velikog formata predstaviće 29. januara u No galeriji zagrebačkog MSU direktor Instituta za istoriju umetnosti (IPU) Milan Pelc, direktorka MSU Zagreb Snježana Pintarić, urednica knjige Ljiljana Kolešnik, teoretičar arhitekture Maroje Mrduljaš, likovni kritičar Marko Golub, te kulturna i književna teoretičarka Maša Kolanović i istoričar Hrvoje Klasić.
Jakovina u tekstu “Povijesni uspjeh shizofrene države: modernizacija u Jugoslaviji 1945.-1974.” pregledno i pitko sažima ključna zbivanja, političke odluke i susrete, dinamiku hladnoratovskih događanja i posledice u kulturi i umetnosti. Razotkriva momente koji su oblikovali kulturu kao “nadogradnju”, te uticali na umetnički izraz vremena. Jakovina analizira kako su “kulturni radnici” rekli svoje “odlučno ne diktatu socijalističkog realizma”. Ambiciozne reforme iz 1965. promenile su i privredu, ali i doprinele uspehu nauke i umetnosti.
Autor zaključuje da se valja prisetiti kako su američki analitičari ustvrdili da je mala zemlja Jugoslavija dobijala najbolje iz tri različita sveta: socijalističkog, zapadnog i nesvrstanog, te se takvom politikom uspela nametnuti u svetu.
Sandra Križić Roban u tekstu “Obilježja modernosti na području arhitekture, urbanizma i unutrašnjeg uređenja nakon Drugog svjetskog rata” razmatra kako su se duh epohe i ideje napretka odrazile u oblikovanju prostora i stanovanju. Autorka kaže da je humani karakter socijalističke kulture na području arhitekture značio rekapitulaciju pozitivnih tekovina kulturnog i istorijskog nasleđa, kritičku analizu nacionalnog i međunarodnog stvaralaštva, te definisanje metodologije kao osnovnog preduslova nastavka rada. Zahtivala se ravnoteža između funkcije, konstrukcije i oblika. Ideja pokreta i razvoja, koju je trebalo izraziti socijalističkom arhitekturom, morala je odražavati stvarnost i potencijal celog radnog naroda. Središta tog razvoja su gradovi, modernistički oblikovani.
Ljiljana Kolešnik, pod naslovom “Konfliktne vizije moderniteta i poslijeratna umjetnost”, analizira najdinamičniju i najkompleksniju epizodu novije istorije iz koje je - zahvaljujući opštem poletu posleratne modernizacije i bezgraničnom poverenju u nauku i tehnologiju - izraslo moderno urbano (post)industrijsko društvo druge polovine 20. veka. Autorka smatra da je proces rekonstrukcije modernizma dovršen na hrvatskoj likovnoj sceni sredinom 50-ih godina rekonstruisanjem izražajnih sredstava moderne umetnosti, nadvladavanjem inicijalnog otpora prema apstrakciji i uspostavljanjem važnog odnosa međusobnog poverenja između likovne kritike i umetnosti. Stoga je likovna scena zanimljiva i dinamična. U razmatranom razdoblju nekoliko je prelomnih trenutaka, a jedan od važnijih je održavanje Salona 54 u Galeriji likovnih umjetnostiu Rijeci, ali i delovanje EXAT-a 51, grupe Gorgona, pokreta Nove tendencije, kao i radovi brojnih umetničkih osobenosti.
Dejan Kršić u tekstu “Grafički dizajn i vizualne komunikacije, 1950.-1975.” otvara mnoga polemička pitanja o nesistemskoj istoriji dizajna u Hrvatskoj i zadire u bolna mesta površnosti, nedoslednosti, nepostojanja kontinuiteta... Autor ističe da u jugoslovenskim okvirima pojam socrealizma ima posebnosti, te da je više bio pitanje institucionalne organizacije, pa i personalne borbe za moć na kulturnoj sceni, nego pitanje forme.
Angažovani na reprezentativnim državnim projektima, umetnici nisu bili modernisti po partijskom zadatku, nego su kao modernisti nužno bili levičari, antifašisti, socijalisti, pa i komunisti. No, privrednim razvojem, u teoriju i praksu dizajna ulaze ekonomska propaganda i marketing, te se odnosi usložnjavaju i menjaju.
Dean Duda u tekstu “Socijalistička popularna kultura kao (ambivalentna) modernost” polemički se osvrće na teoriju i problem periodizacije popularne kulture. U tom polju, prema njegovom mišljenju, dominiraju tri ključna elementa: grad kao poprište; novinski kiosk kao realizovana metafora ponude, distribucije i široke dostupnosti, te televizija kao novi medij koji svojim regulisanim programskim okvirom ispunjava ulogu “popularne prosvetiteljke”. Duda tvrdi da socijalistička popularna kultura nije nekakav ekskluzivni arhiv, nostalgična oaza koju, nakon što je tobože ispala iz istorije, možemo nekonfliktno predstaviti. Upravo popularna percepcija omogućuje da stvari izgledaju naivnije, neozbiljnije ili jednostavnije nego što su bile.
Svaki tekst u knjizi sadrži i opsežnu bibliografiju, pa uz “Usporednu vremensku lentu; umjetnost, kultura i politika 1950.-1974.” čini dragocen izvor građe za dalja istraživanja razdoblja “kad je socijalizam bio mlad.
Knjigu “Socijalizam i modernost; umjetnost, kultura, politika 1950.-1974.” objavili su MSU Zagreb i Institut za povijest umjetnosti, a projekat je potpomognut donacijom ERSTE Fondacije.
Knjiga je objavljena povodom istoimene izložbe održane u MSU Zagreb od 2. decembra 2011. do 5. februara 2012.
(SEEcult.org)
