Melijes, alhemičar svetlosti
Jugoslovenska kinoteka prikazuje 10. januara u svom muzeju izbor filmova svestranog Žorža Melijesa (1861-1938) - reditelja, glumca, scenariste, producenta, scenografa, direktora fotografije, fotografa, slikara, ilustratora, mehaničara, mađioničara, iluzioniste, vlasnika pozorišta… koga je pionir filma Luj Limijer svojevremeno nazvao “tvorcem kinematografskog spektakla”, a Dejvid Vork Grifit je na kraju impresivne karijere rekao 1932. godine da mu duguje sve.
Kao sin bogatog fabrikanta, Melijes je trebalo da nasledi porodični posao, ali umesto da u Londonu, gde ga je poslao otac, usavrši znanje engleskog jezika, on posećuje pozorišta, mjuzikholove i iluzionističke predstave. Zanat mađioničara učio je kod slavnog Francuza Robera Hudena, od koga je 1888. godine otkupio istoimeni teatar i u njemu uspešno nastupao kao mađioničar, podseća povodom ciklusa Melijesovih filmova u okviru programa Nema sreda direktor Arhiva Jugoslovenske kinoteke Aleksandar Saša Erdeljanović.
Preokret u Melijesovom životu izazvala je prva bioskopska predstava braće Limijer u decembru 1895. godine, posle koje ih je oduševljen molio da mu prodaju kameru. Odbili su ga uz objašnjenje da je film kratkotrajni komercijalni pronalazak koji će ubrzo izaći iz mode. Neobeshrabren, Melijes je kupio kameru od njihovog britanskog konkurenta Roberta Vilijema Pola, sam ju je preradio i doterao prema svom nahođenju i počeo da snima filmove. Na samom kraju XIX veka, u Montreju, otvorio je prvi pravi filmski studio na svetu.
Melijes je od 1896. do 1914. snimio za sopstvenu kuću “Star film” više od 500 ostvarenja koja, uprkos svojoj naivnosti, arhaičnosti i jakoj teatralnosti, izazivaju divljenje i danas - više od sto godina nakon nastanka. Neobično je, kako je istakao Erdeljanović, bogat žanrovski dijapazon Melijesovih dela - od trominutnih trikova i mađioničarskih iluzija do 25-minutnih istorijskih i naučno-fantastičnih spektakla. Snimao je transformacije, trikove, bajke, apoteoze, umetničke scene, fantastične scene, komične komade, ratne scene, aktuelnosti, fantazije, iluzije… Svakom od tih dela podario je nešto nesvakidašnje, čarobno i mediokritetima neuhvatljivo. Iako je svoja prva dela radio u “limijerovskom” dokumentarističkom maniru pukog registrovanja stvarnosti, slučajno otkriće - nastalo dok je snimao kamerom koja je prestala da radi, pokazalo mu je snagu filmskog trika i optičke iluzije kojom se stvarnost može izmeniti. Tada je kamera za nekoliko sekundi proradila potpuno izmenivši prizor kojim se snimani omnibus pretvorio u pogrebnu povorku. Iznenađujuće mešajući tehnike fotografije, iluzionističkih projekcija i pozorišnih tehnika s novootkrivenim trikovima i specijalnim efektima, Melijes je otkrio mnoga buduća značajna sredstva kinematografske naracije – zatamnjenje, odtamnjenje, pretapanje, stop kadar...
Istovremeno je, kao nepresušne izvore inspiracije, koristio književnost, pozorište, slikarstvo, poeziju, cirkus, magiju, stvarajući od filma začetog u obliku vašarske atrakcije nešto novo, inventivnije i bogatije, što danas popularno nazivamo “kinematografskom umetnošću”. U svakom žanru, kako je istakao Erdeljanović, Melijes je stvorio nešto čudesno i genijalno, poput trik filma “Ljubitelj muzike” (Le mélomane, 1903), rekonstruisane aktuelnosti “Krunisanje Edvarda VII” (Le couronnement du roi Édouard VII, 1902), snimljene pre prave ceremonije krunisanja, futurističkog “Tunela ispod Lamanša” (Le Tunnel sous la Manche, 1907)... Ipak, možda je najviše postigao filmski sanjajući vilinske priče, fantastična snoviđenja, egzotične slikovnice za koje se može reći da tvore prve izdanke “filmske poezije”, po mnogo čemu neprevaziđene do naših dana. “Putovanje na Mesec” (Le Voyage dans la Lune, 1902), “Kraljevstvo bajki” (Le royaume des fées, 1903), “Putovanje kroz nemoguće” (Le Voyage à travers l’impossible, 1904) i “Osvajanje Severnog pola” (La conquète du pole, 1912) samo su neki od bisera Melijesovog fantastično-maštovitog spektra, koje ima priliku da vidi i publika u Muzeju Jugoslovenske kinoteke.
Melijes je do početka druge decenije XX veka bio ispred svojih konkurenata, ostvarujući internacionalni uspeh, jer je njegov brat Gaston vodio vrlo uspešnu podružnicu u Americi, gde je trijumfalno predstavljao Melijesove filmove. Po Melijesa, međutim, dolaze crni dani, jer se umetnost filma brzo menja i stvara sopstveni jezik kojem se sporo prilagođavao, ne uspevajući da nađe nove izražajne forme i ponavljajući već istrošene teme. Carstvo konkurenta Šarla Patea postepeno ga potiskuje, prvo u Francuskoj, a zatim i u celom svetu, a publika beć traži Fejadove triler serijale i komedije Maksa Lindera. Nelojalna konkurencija i piraterija uništavaju Melijesove skupe projekte na svetskom tržištu, a on se nikako ne može prilagoditi filmu koji je postao biznis isključivo zasnovan na velikom novcu. Zlehudom sudbinom, prvo zatvara svoj studio, zatim pozorište, a ubrzo i bankrotira. U trenutku očaja i rastrojstva uništava većinu svojih filmskih negativa, pa je o mnogim njegovim delima moguće saznati jedino sa požutelih stranica starih novina i filmskih plakata i kataloga. Melijes je jedno vreme sa svojom drugom suprugom i bivšom zvezdom sopstvenih filmova Žanom d’Alsi držao malu prodavnicu igračaka na Monparnasu, a iz zaborava ga je iznenadno izvukla Legija časti.
Visoko priznanje primio je iz ruku Luja Limijera, koji ga je tada i nazvao “tvorcem kinematografskog spektakla”. Pred kraj života, nakon narastajućeg interesovanja za njega i njegovu briljantnu karijeru, Melijes je nastupio u nekoliko promotivnih filmova, a francuska vlada platila mu je komforan apartman u Domu za filmske veterane.
Program posvećen Melijesu u Sali “Dinko Tucaković” počinje u 17 sati francuskim dokumentarno-biografskim filmom “Veliki Melijes” (Le Grand Méliès, 1952) Žorža Franžua (Georges Franju), dok će na kraju biti prikazan američki film “Žorž Melijes – Čarobnjak filma” (Georges Méliès: Cinema Magician, 1978) Patrika Montgomerija (Patrick Montgomery) i Lučana Martinenga (Luciano Martinengo).
U okviru Neme srede, biće prikazani i Melijesovi filmovi “Slike sa izložbe 1900” (1900), “Nove rvačke ekstravagancije” (1900), “Putovanje na Mesec” (1902), “U kraljevstvu bajki” (1903), “Pakleni kazan” (1903), “Putovanje automobilom Pariz-Monte Karlo” (1905), “Fantastična hidroterapija” (1910), “Tunel ispod La Manša ili Francusko-engleski košmar” (1907), “Gospodin baron je dobro ručao” (1911), “Osvajanje Severnog pola” (1912), “Čovek sa brkovima” (1904), “Kulinarska magija” (1904), “Kineske čini” (1904), “Magična lepeza” (1904), “Sirena” (1904), “Žive karte” (1904), “Crni đavo” (1905), “Začarana nosiljka” (1905), “Kockarski raj” (1905), “Smešni posteri” (1904), “Tajanstvena retorta” (1906), “Profesor astronomije” (1907), “Univerzalni lepak” (1907), “Daljinska bežična fotografija” (1908) i “Nemoguće putovanje” (1904).
Jugoslovenska kinoteka započela je projekcije u 2018. godini filmovima zasnovanim na željama gledalaca, a januarski program posvećuje i francuskoj divi Katrin Denev, Džonu Vuu, plesnoj umetnosti, te reprizira ciklus Žan-Pjera Melvila zbog velikog interesovanja. Publika će videti i filmove u izboru muzičara i likovnog umetnika Bojana Slačale, kao i ciklus Kapetan Nitrat prikazuje, reviju Njujork, Njujork, Dokumentarni četvrtak i druge redovne programe. Januarski program zatvara specijalna projekcija novog naslova iz projekta Vip Kinoteka - digitalno restauriranog filma “Kad budem mrtav i beo” Živojina Pavlovića.
Sajt Jugoslovenske kinoteke je kinoteka.org.rs, a program se nalazi i u Kalendaru portala SEEcult.org.
(SEEcult.org)
