Sećanje na Antonionija

Stogodišnjica rođenja velikog italijanskog filmskog reditelja Mikelanđela Antonionija (1912-2007) biće obeležena 29. septembra u Jugoslovenskoj kinoteci crno-belom dramom “Noć” (1961) sa Marčelom Mastrojanijem, Žanom Moro i Monikom Viti, te kanskim pobednikom “Uvećanje” (Blow up) iz 1966. godine s Vanesom Redgrejv, Sarom Majls, Dejvid Hemingsom i Džonom Kaslom.

Dobitnik Zlatne palme i Oskara za životno delo, Antonioni je govorio da reditelj koji radi iskreno jeste onaj koji je pre svega čovek, pa tek onda reditelj, te tako, ako je iskren, ulaže celog sebe u taj film, dakle, sopstveni moral, sopstvene stavove. “Verujem da ne treba poći od unapred stvorenih predstava, od teza, zato što to sve mehanizuje, sve čini hladnim, već naprotiv treba slediti sopstvenu priču, sopstvene likove koji su ono što su i na taj način dati određenu pouku”, govorio je Antonioni, čiju stogodišnjicu rođenja Kinoteka obeležava u saradnji sa Italijanskim institutom za kulturu.

Rođen u Ferari 29. septembra 1912. godine, Antonioni je diplomirao ekonomiju, bio je slikar, filmski kritičar, esejista, ali i scenarista, strastveni ljubitelj filma i jedna od nezaobilaznih pojava u istoriji kinematografije.

Njegova režija bila je moderna i složena i izdvajala se upravo zbog snimanja takozvanih “mrtvih vremena”, scena i kadrova koje bi većina drugih reditelja odbacila u fazi montaže. U Antonionijevi, filmovima predstavljali su suštinu i nisu bili usmereni na samu akciju, već na prikazivanje njenih posledica, podsetio je u programu Kinoteke Marjan Vujović.

Antonionijevi filmovi, kako je dodao, bili su hermetički i intelektualni, nikada snimljeni radi zabave publike, težeći uvek ka novim i modernim stilskim i narativnim rešenjima u žiži kojih se uvek nalazila sentimentalna, etička i kulturalna dvosmislenost.

Omiljena tema Antonionija bile su egzistencijalne nelagodnosti srednje i više klase italijanskog društva i otuđenost glavnih junaka. Te “nelagodnosti” su opisane kroz sliku, težeći što preciznijoj konstrukciji kadrova i stvarajući izuzetan odnos između likova i prostora koji ih opkružuje sve do trenutka u kojem dijalog postaje gotovo suvišan.

Antonioni je bio autor bez kompromisa i u periodu kada je gotovo celokupna italijanska kinematografija sledila tokove neorealizma (uz Felinija, ali svakako na drugačiji način), stvarajući filmove koji su istraživali i koji su bili oslobođeni tadašnijh trendova i okvira. Upravo zbog toga je bio u čestim sukobima sa producentima koji su smatrali njegove filmove “komercijalnim rizikom”, ali i sa cenzurom sa kojom je morao često da se susretne.

Nakon saradnje sa Karneom (Marcel Carné) i Viskontijem (Luchino Visconti) i brojnim drugim autorima, potpisao je seriju kratkometražnih filmova neorealističkog stila, a tek 1950. godine prešao je na dugometražne filmove ostvarenjem “Hronika jedne ljubavi” (Cronaca di un amore) kojim se već bitno udaljava od te matrice kriminalističkom pričom prikazanom kroz složene pokrete kamere o razočaranom, lažnom i egoističnom srednjem i visokom staležu italijanskog društva. Sledeći film “Pobeđeni” (I vinti) je jedna vrsta istrage nad problemima mladih u posleratnoj Evropi je bio u najvećoj meri izmenjen zbog cenzure, a u Francuskoj je čak i zabranjen.

Nakon “Gospođe bez kamelija” (La signora senza camelie) iz 1953. godine, zanimljive studije ženskih likova i njihove unutrašnje analize dolazi na red film “Prijateljice” (Le amiće). Zasnovan na Paveseovom (Cesare Pavese) romanu, film je uspeo i pored učestalih problema sa produkcijom da mu donese i prvo veliko međunarodno priznanje - Srebrnog lava na festivalu u Veneciji. Sledeći film “Krik” (Il grido), koji su francuski kritičari definisali kao film “unutrašnjeg neorealizma”, doneo mu je Gran pri u Lokarnu.

Uz brojne logističke i produkcione probleme 1959. godine izlazi film “Avantura” (L’avventura) koji mu donosi Specijalnu nagradu žirija na festivalu u Kanu. Tim filmom započeo je trilogiju (L’avventura, La notte i L’eclisse ili tetralogiju, ako se doda i Deserto rosso) o suštini, nedostatku komunikacije i istraživanju savremenog života.

Prvi film koji je snimio u boji, “Crvena pustinja” (Deserto rosso) 1964. godine doneo mu je Zlatnog lava u Veneciji.

Antonioni je potom potpisao ugovor za snimanje tri filma na engleskom jeziku sa Metro Glodvin Majerom (Metro Goldwin Mayer), a to su “Blow-up”, “Zabriskie Point” i “Professione reporter”.

U filmu “Uvećanje”, za koji je dobio Zlatnu palmu u Kanu, ambijenti i vizuelni prostor ne predstavljaju više samo okvir, već postaju značajan i sjedinjujući element sa samom pričom filma; dvosmislenost nije više samo ljudska, ona je i osećajna i pre svega društvena. “Uvećanje” je bio prvi njegov američki film koji je imao uspeha i kod publike i kod kritike.

Antonioni je ušao u istoriju kinematografije i scenama u filmu “Kota Zabriski” (Zagriskie Point) iz 1970. godine - scenom para koji vodi ljubav u pustinji uz muziku Džerija Garsije (Jerry Garcia). gitariste benda Grateful Dead, i scenom ekspolozije, snimanom usporeno sa čak 17 kamera uz muziku benda Pink Floyd. I pored toga, film je doživeo potpunu katastrofu na finansijskom planu. Poslednji njegov “američki” film je “Profesija reporter”, jedan od najlepših i najmisterioznijih Antonionijevih filmova zasnovan na odnosima između Zapada i Trećeg sveta.

Nakon višegodišnje pauze, Antonioni se vratio na scenu filmom “Misterija Obervald” (Il mistero do Oberwald), tehničkim eksperimentom, filmom snimljenim u video tehnici i kasnije prebačenim na filmsku traku radi manipulacije sa bojama. Tokom 1982. godine izašao je i film “Identifikacija jedne žene” (Identificazione di una donna), a iste godine dobio je i Zlatnu palmu na festivalu u Kanu za životno delo.

Sa čak 83 godine, posle gotovo decenije od svog poslednjeg filma i nakon moždanog udara koji ga je lišio govora i pokretljivosti, Antonioni se, u saradnji sa Vimom Vendersom (Wim Wenders) vratiom režiji u filmu “Pod oblacima” (Al di la delle nuvole).

U godini u kojoj se proslavljala stogodišnjica filma, 1995, dobio je Oskara za karijeru.

I u 21. veku Antonioni je uspeo da potpiše dva ostvarenja - dokumentarni film o restauraciji Mikelanđelovog Mojsija, koji je prikazan u Veneciji, i 2004. godine - jednom epizodom u trilogiji “Eros” (zajedno sa Stivenom Soderbergom i Vong Kar Vajem). I tom prilikom je ponovo skrenuo pažnju na sebe ne samo zbog nesvakidašnje elegancije kadrova, već i zbog najsmelije epizode, koja je primorala francuske producente da cenzurišu čak tri minuta filma.

Imao je dve nominacije za Oskara, ali je dobio samo počasnu nagradu Američke filmske akademije za životno delo 1995. godine.

Antonioni je preminuo 30. jula 2007. godine.

Sajt Jugoslovenske kinoteke je www.kinoteka.org.rs, a program se nalazi i u Kalendaru Portala za kulturu jugoistočne Evrope SEEcult.org

(SEEcult.org)