Srednjovekovno Kosovo arheološki skromno istraženo
Arheološka istraživanja srednjovekovnog Kosova, nasuprot intenzivnom životu koji se odvijao na tom području, ostala su skromnih rezultata - čulo se na predavanju dr Dejana Radičevića, održanog u okviru izložbe “Srpsko umetničko nasleđe na Kosovu i Metohiji. Identitet, značaj, ugroženost” u Galeriji SANU.
Najranija zabeležena arheološka interesovanja vezana su za početak 20. veka, kada je na više mesta bilo otkopavanja srednjovekovnih ruševina. Ta amaterska raskopavanja često su bila podstaknuta legendama o skrivenom blagom. Uglavnom nema podataka šta je tada rađeno ili šta je nađeno, mada su neka iskopavanja rezultirala otkrićima koja su do danas ostala jedinstvena. Tako su seljani starog srpskog sela Banje istočno od Peći još u 19. veku otkopali crkveno zvono iz 1432. godine koje je vlastelin Rodop poklonio svojoj zadužbini – Crkvi svetog Nikole. Sa mnogo truda su ga čuvali i početkom 20. veka preneli u Pećku patrijaršiju, gde se i danas čuva, rekao je Radičević, docent na Odeljenju za arheologiju na Filozofskom fakultetu u Beogradu.
Prvo organizovano arheološko iskopavanje jednog arheološkog spomenika na Kosovu preduzeto je 1927. godine, kada je uz pomoć Ministarstva vera i Ministarstva vojske i mornarice, profesor Filozofskog fakulteta u Skoplju Radoslav Grujić sproveo obimnu kampanju u zadužbini cara Stefana Dušana u Manastiru svetih arhanđela kod Prizrena. Iskopavane su obe crkve i deo konaka, kao i crkvica svetog Nikole i neke građevine u tvrđavi Višegard. U jugozapadnu uglu glavne manastirske crkve otkopana je grobnica i u njoj carevi posmrtni ostaci. Prilikom tih radova pronalaženi su delovi ukrasa carske zadužbine, kao i čuveni mozaički pod i raznovrsni kameni ukrasi, jedna od najreprezentativnijih dekoracija srpske srednjovekovne umetnosti. Novinu u odnosu na prethodnu epohu činila je pojava skulpturalne predstave vladara.
Rodopovo zvono, Bogorodica Hvostanska (?), 1432.
Sledeća etapa u istraživanjima srednjovekovnih manastira i crkava obeležena je iskopavanjima uslovljenim potrebama arhitektonskih snimanja i programima konzervatorskih radova. Počinju već 30-ih godina 20. veka u Banjskoj, Pećkoj patrijaršiji i Dečanima, a intenzivnije posle Drugog svetskog rata, kada su obimniji konzervatorski radovi uslovljavali i potrebu za obimnim iskopavanjima. Nažalost, ovi radovi su većinom bili arhitektonskog karaktera i bez učesća i uticaja arheologa, mada su istraživani neki od naznačajnijih srednjoveovnih spomenika - Bogorodica Ljeviška, Gračanica, Sv. arhanđeli prizrenski, Pećka patrijaršija… Iskopavanja nisu vođena arheološkim principima, pa se prema ciljevima i metodu, ali i prema rezultatima, kako je naveo Radičević, teško mogu i nazvati arheološkim.
Najobimnija arheološka istraživanja započeta su na Novom Brdu 1952. godine projektom Atheološkog instituta, uz stručnjake iz drugih institucija. Inicijativa za istraživanje Novog Brda – u svoje vreme najvećeg rudarskog centra na Balkanu i svojevrsnog simbola bogatstva srednjovekovne Srbije, pokrenta je još 1921. godine - u vreme kada je Vladimir Petković bio upravnik Narodnog muzeja u Beogradu. Početak radova, međutim, čekao je gotovo tri decenije. Iako ambiciozno zamišljen kao dugoročan, taj istraživački projekat nije bio dugog veka, bez obzira na značajne rezultate koje je postigao. Sistematska iskopavanja trajala su do 1960. godine, a potom sa prekidima do 1962. i 1969. Značajna otkrića do kojih se došlo još nisu publikovana u celosti. Manja sondažna iskopavanja obavljana su do 1992. godine, ali o tim radovima nema bližih podataka.
Prsten Konstantina Nemanjića poreklom iz manastira Banjske, početak XIV veka (do 1322)
Ni drugi, kasnije pokrenuti istraživački projekti, kako je rekao Radičević, nisu bili bolje subine. Tokom 70-ih godina bili su to “Kosovo u ranom srednjem veku”, krajem 80-ih “Srednjovekovne župe na severnoj strani Šare”, a 90-ih “Srednjovekovni gradovi i dvorci na Kosovu i Metohiji”.
Svi ti projekti ostali su kratkog daha usled različitih razloga – nedostatka finansijskih srestava, nedovoljne angažovanosti istraživača ili političkih razloga.
“Postignuti rezultati po pravilu nisu publikovani, što za posledicu ima činjenicu da su mnoga pitanja o arheološkim proučavanjima srednjovekovnog perioda na ovom području ostala otvorena”, rekao je Radičević, dodajući da se u celini stoga “mora konstatovati da, nasuprot intenzivnom životu kakav se na ovom prostoru odvijao u srednjem veku - o čemu svedoče brojni raznovrsni spomenici, još uvek stoje skromni rezultati arheoloških istraživanja”.
Posebno se malo zna o ranoj srednjovekovnoj prošlosti Kosova - pisanih izvora nema, a arheološka istraživanja nisu bila usmerena na to razdoblje kako bi se taj nedostatak nadoknadio.
“Razdoblje od naseljavanja Slovena, odnosno Srba pa do devetog veka nije dokumentovano odgovarajućim arheološkim materijlaom tako da se zbivanja na ovom prostoru rekonstruišu na osnovu arehološke građe iz okruženja”, rekao je Radičević, dodajući da se sa više materijala raspolaže o razdoblju 10. i 11. veka iz kojeg potiču i najraniji pisani izvori koji svedoče o događajima na kosovskom području. Više podataka svedoči o tome da su nove crkve bile izgrađene na mestima starijih – onih iz ranovizantjskog doba. Za najstraiju baziliku u Lipljanu pretpostavlja se da je sagrađane u petom ili šestom veku, a da je na njenim ruševinama u 10. ili 11. veku podignuta nova crkva trobrodne osnove. Između ostalog, i centralni pećki hram Svetih apostola iz druge četvrtine 13. veka izgrađen je preziđivanjem i dogradnjom starije crkve.
(SEEcult.org)
