Umetnost koja pamti
Oktobarski salon, otvoren 19. septembra u zgradi Muzeja grada Beograda, predstavlja radove tridesetak domaćih i stranih umetnika koji su uokvireni konceptom “Stvari koje nestaju” i pitanjima lične memorije i kolektivnog sećanja, a bave se savremenim i istorijskim temama, uključujući internet arhive, modernističku arhitekturu bivše Jugoslavije, nikada izgrađene zgrade, poput Muzeja revolucije u Beogradu, ili namerno rušena urbana zdanja, ali i Prvi svetski rat, sistem nadzora iz vazduha za vreme Hladnog rata, kontrolu emigracije na granicama Evropske unije, savremeno radničko ropstvo…
Otvaranje 55. Oktobarskog salona tradicionalno je izazvalo veliku pažnju javnosti, a uz aktere domaće umetničke scene i predstavnike javnog života, među kojima je bio i ministar kulture Ivan Tasovac, prisustvovala je i većina umetnika koji učestvuju, među kojima je 18 domaćih. To je najveći broj domaćih umetnika na Oktobarskom salonu od 2009. godine, kada je kustos 50. OS bila Branislava Anđelković, istakla je direktorka Kulturnog centra Beograda Mia David uoči zvaničnog otvaranja 55. OS.
Drugi put od kada je OS postao međunarodna izložba (2004), umetnici iz Srbije izabrani su na osnovu javnog konkursa, a prijavilo ih se više od 270. Prijavljeni radovi, od kojih se mnogi bave istorijom, nasleđem prošlosti i njenim uticajima na sadašnjost, uticali su i na kustose 55. OS - Nikolausa Šafhauzena i Vanesu Džoan Miler iz Kunsthalea u Beču, da unekoliko izmene prvobitnu koncepciju.
Mia David, Nikolaus Šafhauzen i Vanesa Džoan Miler
Inspirisani fenomenom društvenih mreža na internetu, pre svega aplikacije snapchat, koja omogućava uništavanje poruka posle svega nekoliko sekundi, Šafhauzen i Milerova su, nakon uvida u radove pristigle na konkurs, proširili koncept 55. OS “Stvari koje nestaju” i na istoriju. Prilikom izbora radova domaćih umetnika, od kojih su neki u različitim verzijama već viđeni u Beogradu, kustosi su vodili računa da se ne odnose samo na lokalni, već i na internacionalni kontekst.
“Bio je to interesantan proces, naučili smo mnogo”, rekao je Šafhauzen novinarima uoči zvaničnog otvaranja 55. OS.
I za Šafhauzena i za Džoanu Miler konkurs je, kao način izbora umetnika za izložbu, bio novo iskustvo.
Kustosi 55. OS ukazuju konceptom "Stvari koje nestaju" da, uprkos naporima da se istorija opredmeti i objektivizuje, ne postoji jedinstveno sećanje, već samo zbir mnogostrukih razumevanja istorije koja je oblikovana različitim interesima sadašnjice. Postoje i one slike istorijskih događaja u kojima su ikonografski zgusnuta složena pitanja. Međutim, stalno ponavljanje tih istih slika postepeno umanjuje njihovu semantičku delotvornost, sve dok ne postanu jedina svedočanstva događaja koji su prošli. Svet digitalnih fotografija samo ubrzava taj proces. Dok internet, s jedne strane, ne prepušta zaboravu ništa što je jednom pohranio, s druge strane, prekobrojnost tih fotografija čini da svaki događaj odmah bude zamenjen novim.
Sajmon Deni, The Startup Way Snapchat Legal Evidence, 2014.
Aplikacije na platformama pametnih telefona, poput snepčeta, koji briše svaku primljenu poruku nakon samo nekoliko sekundi, najbolje ilustruju taj paradoks zaborava i čuvanja, kao i podsticanja života sada i ovde, naveli su u obrazloženju koncepta Šafhauzen i Vanesa Džoan Miler, postavljajući pitanje na koji način hiperprodukcija digitalnih slika – nasuprot govornoj istoriji, knjigama, pismima, pa čak i elektronskoj pošti – menja naše kolektivno sećanje?
Izložba 55. OS obuhvata većinom video radove, fotografije i instalacije, a deo njih nastao je u produkciji ili postprodukciji Oktobarskog salona.
Iz Srbije na 55. OS učestvuju: Ana Adamović, Jelena Bokić, Doplgenger, Dušan Đorđević, Dušica Dražić, Sandra Đukić, Jelena Marta Glišić, Neformalna kustoska/umetnička grupa, Dejan Kaludjerović, Luka Knežević Strika, Boris Lukić, Nikola Marković, Milorad Mladenović, Andrea Palašti, Danilo Prnjat, Mileta Prodanović, Predrag Terzić i Dragana Žarevac, a po pozivu: Federiko Akal, Darko Aleksovski, Igor Bošnjak, Lijam Gilik, Edit Dekint, Sajmon Deni, Leon Kane, Suzane Kriman, Marko Lulić, Goran Petrović, David Pužado, Megi Rustamova, Leonard Ćuljafi i Ibro Hasanović.
Sajmon Deni, Berlin Startup Case Mod: EyeEm, 2014.
Izložba je postavljena tako da formalno počinje od rada novozelandskog umetnika Sajmona Denija o najsavremenijoj temi – aplikaciji snapchat, koji se pritom nalazi na drugom spratu, a završava se radom o najstarijoj temi – Prvom svetskom ratu, koji je na prvom spratu i na koji posetioci zapravo najpre nailaze.
Reč je o radu “1/707 343” Milete Prodanovića - jedinom koji se bavi temom u vezi sa Prvim svetskim ratom, a polazi od zabeleške iz dnevnika njegovog dede i imenjaka (1883-1945) iz avgusta 1914. godine, za vreme Cerske bitke. Rad je instalacija koja se sastoji od dvokanalnog videa, grafitnog otiska sa nadgrobnog spomenika (dedinog brata Zdravka, koji je poginuo u borbi sa Austrougarskom) i makete od lego kocki, a naglašava ideju da je sadašnjost uglavnom određena prošlošću.
Mileta Prodanović, 1/707 343
Svojevrsni doprinos kustosa sećanju na ovim prostorima je rad “Dragulj naše prošlosti” za koji su angažovali španskog fotografa Davida Pužada, koji je snimio tipične zgrade iz vremena Titove arhitekture, među kojima je i Muzej savremene umetnosti u Beogradu koji je već sedam godina zatvoren zbog nezavršene rekonstrukcije. Tu su i zgrada Geneksa (Zapadna kapija Beograda), Dom sindikata, blokovi na Novom Beogradu, BIGZ, hotel “Jugoslavija”, VMA, Palata “Srbija”…
David Pužado, Dragulj naše prošlosti
Palata “Srbija” – bivša Palate federacije, tema je i rada Dušana Đorđevića “Vremenska kapsula – SIV – Savezno izvršno veće”, koji nudi uvid u salone republika bivše Jugoslavije koja je svojevremeno većini građana obezbeđivala pasoše da putuju gde žele, stanove, besplatno obrazovanje i zdravstvenu zaštitu, zaposlenje i viziju progresa. Fotografije Đorđevića stoga ne nude samo uvid u estetiku socijalističke Jugoslavije, već i pregled duha vremena u kojem je još postojala vera u budućnost.
Dušan Đorđević, Vremenska kapsula – SIV
Istorijskim nasleđem bivše Jugoslavije bavi se, između ostalih, i Ana Adamović – višekanalnom video instalacijom “Hor”, zasnovanom na fotografijama iz ličnog albuma Josipa Broza Tita, koje je dobijao tokom nekoliko decenija za svaki 25. maj – na dan svog zvaničnog rođendana – kao poklon od školaraca i pionirskih organizacija širom zemlje. Ana Adamović bavi se performativnim odlikama fotografije kao medija i njenom ulogom u socijalističkom društvu spektakla. Istovremeno, njen rad istražuje i ulogu arhiva u društvu danas, kao i reprezentaciju slike detinjstva u socijalističkoj Jugoslaviji.
Ana Adamović, Hor
Na bivšu Jugoslaviju podseća i Marko Lulić, umetnik iz Beča, koji je izlagao i na 50. Oktobarskom salonu, a sada učestvuje radom “Muzej revolucije” – posvećenim nerealizovanom projektu koji je arhitekta Vjenčeslav Rihter projektovao 1961. godine u Beogradu. Taj rad, koji je Lulić predstavljao u različitim formama u Beču, Arnolfini, Bristolu, Zagrebu, Bariju... ne samo da ispituje i aktuelnu tendenciju širenja muzeja u Zapadnoj Evropi, nego i ističe da narodi kod kojih se odvija demokratski proces sprovode politički motivisane premišljanja na temu kako treba beležiti pojedine priče. O tome na koji način će teći priča o nekoj zemlji, takođe se odlučuje na mestu gde se muzeji otvaraju ili propadaju.
Marko Lulić, Muzej revolucije
Nepostojećim zgradama bavi se i Dušica Dražić, čija je maketa velikih razmera “Novi grad” postavljena nedaleko od Lulićevog “Muzeja”, a izazvala je veliku pažnju i na istoimenoj izložbi 2013. u Galeriji 12 Hub u Beogradu. Zgrade koje čine taj grad odabrane su iz već realizovanih projekata, koji ili nisu ostvarili predviđeni potencijal, ili su promašili namenu, ili su prevremeno srušeni, pri čemu rušenja nisu posledica rata ili prirodnih katastrofa, već su sprovođena planski i s namerom. “Novi grad” uključuje i projekte koji su imali uspeha u javnosti, ali su smatrani ekonomskim ili estetskim promašajima, pa su iz tog razloga srušeni. Predlažući da se novi grad izgradi od “neuspelih” arhitektonskih projekata, umetnica zapravo poziva na ponovno promišljanje termina “održivi grad”.
Dušica Dražić, Novi grad
Doplgenger (Isidora Ilić i Boško Prostran) učestvuju video radovima iz serijala “Neimenovani fragmenti” koji su rezultat su kontinuiranog istraživanja pitanja politike medijske slike koja je uticala na kreiranje istorijskih narativa o Jugoslaviji od 1980. do 2000. Polazeći od toga da su naša sećanja u većini slučajeva izgrađena na slikama koje su bile prisutne u stvaranju kolektivnog sećanja i formiranja nacionalnog identiteta, njihov projekat bavi se dekonstruisanjem i aproprijacijom tih slika kako bi ukazao na manipulativnost medija. Na jednom od njih prikazuju usporene scene skupa sa Gazimestana 1989. godine, praćene melodijom jugoslovenske himne “Hej Sloveni”.
Doplgenger, Neimenovani fragmenti
Andrea Palašti koristi u radu “Pano” kocke sa stalne postavke izložbe “Pola veka revolucionarne borbe Komunističke partije” u Muzeju revolucije naroda i narodnosti Jugoslavije (MRNNJ) u Beogradu u periodu od 1970. do 1996. godine. Pozajmljene iz Muzeja istorije Jugoslavije za potrebe 55. OS, te kocke su postavljene u formi instalacije kako bi govorile o procesu konstruisanja jugoslovenskog nacionalnog identiteta, koji je na simboličan način oslikan postavkom u MRNNJ-u.
Andrea Palašti, Pano
Igor Bošnjak iz BiH snimio je u Titovom bunkeru u Konjicu video rad “Hotel Balkan” koji promišlja i razgraničava futurističko prisećanje prošlosti i savremene pretpostavke o budućnosti.
Makedonski umetnik Darko Aleksovski učestvuje radom “Fabrike” u kojem može da učestvuje i publika – reč je o seriji postera-bojanki velikog formata na kojima posetioci stvaraju nove slike napuštenih fabrika u Velesu, nekada industrijskom gradu. Prazni listovi čekaju da budu obojeni i dovršeni kao slike, pozivajući na preispitivanje mogućnosti povratka izgubljenog potencijala fabrika uprkos tome što je njihova osnovna namena odavno postala deo istorije.
Darko Aleksovski, Fabrike
Danilo Prnjat učestvuje radom “Očevi i oci” - video-zapisom koji prati sina srpskog političara Nenada Čanka, lidera Lige socijaldemokrata Vojvodine. Rad prikazuje dete koje traga za rimskim novčićima u vojvođanskim poljima u okolini Begeča (nekada rimski grad Onagrinum). Međutim, jedine novčiće koje je pronašao pripadaju jugoslovenskom periodu. U radu se prepliću teme nacionalističkih politika (i borbe za teritoriju) s temom kapitala i eksploatacije teritorije iz ličnog interesa. Prikazujući naslednika srpskog političara kako doslovce pokušava da izvuče novac iz vojvođanskog tla, rad ukazuje na međusobnu povezanost te dve dominantne matrice ponašanja.
Danilo Prnjat, Očevi i oci
Ibro Hasanović iz BiH učestvuje radom “Crne hronike” – arhivom fotografija iz rubrike posvećene kriminalu u dnevnom listu “Oslobođenje”. Na svakoj od njih su isti detalji - naoružani policajci s crnim maskama na glavama, oružje u krupnom kadru, lisicama vezani osumnjičeni… Ponavljanje sličnih likovnih predstava i dramaturgije reprezentacije stvara određenu vrstu psihotične propagande. Poređane hronološki, fotografije stvaraju zastrašujuću sliku savremenog društva, koja podseća i na kliše holivudskih filmova.
Ibro Hasanović, Crne hronike
Dejan Kaludjerović predstavljen je radom “Prvi maj 1977” koji je podeljen u dve prostorije. Iz 8-milimetarskog porodičnog filma izdvojen je i nekoliko puta ponovljen deo u kojem je primećen jedan mali čin nasilja, čiji uzroci nisu jasni. U jednoj se nalazi zvučna instalacija, u kojoj se čuje razgovor sa članovima obe porodice koji su učestvovali u nasillju, dok je u drugoj prostoriji deo iz porodičnog filma. S obzirom da se taj događaj odigrao 1977. godine, sada postoji samo kao daleko sećanje učesnika, a razlike i nedoslednosti u njihovim verzijama svedoče o subjektivnoj prirodi sećanja.
Dejan Kaludjerović, Prvi maj 1977.
U filmu “Kristali” španskog umetnika Federika Akala čovek govori da je izgubio pamćenje, što pokušava da nadomesti razgledanjem fotografija - ulica u Las Vegasu, santi leda koje se raspadaju, ljudi u gradovima u Aziji… Film se sastoji od preuzetih sekvenci baz naznake o autoru ili datumu nastanka. Mnoge od tih slika kruže internetom, neke su privatne, a neke preuzete iz vesti. Reč je o vizuelnom svetu stalne sadašnjosti u kojem se proživljeno i zapamćeno iskustvo spajaju sa svetom slike.
Jelena Bokić u kratkom filmu “Jedan život da živim” kombinuje fotografije iz mladosti svoje majke s video-zapisima iz današnje skromne svakodnevice. Vizuelni materijal sinhronizovan je sa zvukom intervjua sa filmskom zvezdom Merilin Monro. Korišćenje formalizovane dokumentacije ima određene odlike koje, remeteći kontekstualizaciju ad hoc mimikrijom, stvaraju prototip sa čijim izgledom, govorom i ponašanjem se može poistovetiti svako.
Jelena Bokić, Jedan život da živim
Belgijska umetnica Edit Dekint učestvuje video produkcijom “Sekund tišine” koja prikazuje sliku providne, skoro bezbojne zastave koja se vijori na vetru. Povremeno se stapa sa oblacima u pozadini i nenametljivo postavlja pitanje: kako bi to izgledalo da nacionalne zastave izgube svoje boje, simbole i značenja? Postavljajući je u prazan prostor, umetnica lišava zastavu složenog sistema referenci. Naziv rada aludira na “minut ćutanja” kojim se odaje pošta preminulom – minut kada je tok svakodnevnog života zaustavljen, kada počinju mir i tišina.
Sandra Đukić u video radu “Poverenje” beleži sve ono što je neočekivano proisteklo iz igre suptilne manipulacije tokom koje prilazi slučajnim prolaznicima, moleći ih da je snime na nekoliko sekundi.
Neformalna kustosko-umetnička grupa, Intersticijum
Neformalna kustosko-umetnička grupa (Nikola Đorđević, Marko Đorđević i Sonja Vrkatić) učestvuje instalacijom “Intersticijum” – delimično fiktivnom arhivom neostvarenih, nezavršenih ili projekata koji nisu realizovani u javnom prostoru.
Rad “Marginalno vreme” britanskog umetnika Lijama Gilika, koji živi u Njujorku, daje seriju kadrova koji prikazuju različite predstave/reprezentacije moći, odavanja počasti, povezanosti, obnove i privremenog odsustva birokratije. Sam narativ kreće se od istorijskih referenci do najrazličitijih scena, poput scene tragične smrti Luisa Kana u javnom toaletu Pen stanice, preko prikaza unutrašnjosti zgrade UN koja više ne postoji.
Jelena Marta Glišić, Stvari koje ostaju iste
Jelena Marta Glišić predstavila se radom “Stvari koje ostaju iste” koji čine dva video-zapisa koji se prikazuju simultano, od kojih je jedan snimak projekcije kućnog videa iz 80-ih godina 20. veka, koji prikazuje trogodišnje dete u igri s babom i dedom. Enterijer je dnevna soba u kojoj se nalaze vitrine sa stvarima koje su baba i deda skupljali godinama. Tokom snimanja projekcije, zabeleženi su komentari i razgovor članova porodice (baba, deda, unuka – 30 godina kasnije).
Leon Kane, Frontex
Berlinski umetnik Leon Kane, koga su kustosi 55. OS posebno izdvojili prilikom susreta sa novinarima, učestvuje radovima iz serije “Frontex”, posvećenim fabrici u Poljskoj koja kontroliše granične prelaze Evropske unije radi suzbijanja emigracije. Takođe, učestvuje i video radom “19-1-2014” koji je realizovan iz jednog kadra, a dokumentuje demonstracije nekoliko hiljada žena, domaćica, u Hong Kongu. Mnoge od njih drže mobilne telefone kojima slikaju sebe i umetnika, koji snima čitav događaj.
Luka Knežević Strika zastupljen je instalacijama “Ekran foto-aparata” i “Slike/reči”, kojima predstavlja različite aspekte digitalne fotografije, govoreći o njenom nastanku, skladištenju, razmeni, korišćenju na društvenim mrežama, kao i o njihovoj vrednosti za beleženje sadašnjeg trenutka. Instalacija "Trampa" nastala je od fotografija namenjenih nedavnoj trampi na Trgu republike u Beogradu, kao i od predmeta koje su prolaznici ostavili u zamenu za fotografije.
Luka Knežević Strika, Trampa
Koristeći stare fotografije i menjajući ih tako što im dodaje zlatne listiće (površine), Boris Lukić radom “Senka u zlatu” predstavlja hibridne slike spektralnog izgleda. Promenom pozicije senka se transformiše, a posetilac iskušava iluzornu prirodu same fotografije.
Boris Lukić, Senka u zlatu
Nemačka umetnica Suzan Kriman iz Berlina predstavila je slajd projekciju “277 568” od 80 slika i istoimenu seriju fotografija koje oslikavaju zelene, šumom pokrivene predele koji su doživeli više od 277.568 preleta tokom “Vazdušnog mosta pomoći” blokiranom Berlinu 1948/49. godine, što je događaj koji je označio početak Hladnog rata. Koristeći fotografske metode tog perioda, umetnica istražuje sam predeo iz helikoptera. Te slike deluju dokumentaristički, iako zapravo ne dokumentuju sam predmet, već istorijske veze kroz aproprijativnu ponovnu izvedbu.
Suzan Kriman, 277 568
Film “Poziv na putovanje” gruzijske umetnice Megi Rustamove na sugestivan način istražuje koliki je uticaj slike u prenošenju i pričanju priče (i beleženju istorije), dopuštajući da se činjenice i fikcija toliko prepletu, sve dok slika ne postane toliko nejasna da počne da upravlja samim tokom narativa. Priča je o ženi koja nestaje i jedini trag koji ostaje iza nje je kutija puna crno-belih fotografija. Muškarac koga je odbacila veruje da se rešenje njenog nestanka nalazi negde u tim slikama…
Dragana Žarevac učestvuje video instalacijom “Odoleti: Sreća koja nestaje”, koja je zasnovana na spotu za pesmu “Happy” Farela Vilijamsa koja je izazvala veliko interesovanje i na stotinea obrada na sajtu YouTube, dok je sam Farel izdao 24-jednočasovne verzije – po jednu za svaki sat u danu. Tako je postalo moguće živeti (uz zvuke) “srećno” u svakom trenutku, bilo gde na svetu.
Dragana Žarevac, Odoleti: Sreća koja nestaje
Rad Dragane Žarevac bavi se emocijama koje su skrivene iza jednostavne vesele melodije, razigranog poskakivanja i pljeskanja rukama – razočaranošću, frustracijom, besom, strahom i nesigurnošću.
Nikola Marković učestvuje serijom crteža “C17H18F3NO” koji su rezultat umetničkog procesa tokom kojeg ponovo dela i promišlja nad već završenim radom. Taj dugotrajan proces “brisanja” i “uklanjanja” postojećih crteža nije samouništavajuć, već otvara mogućnosti za novo posmatranje odnosa na samoj slici.
Milorad Mladenović zastupljen je radom “Bez naziva (školske stolice)” – serijom fotografija koja predstavlja niz istovremeno monotonih i različitih naslona za stolice, dotrajalih i korišćenih, koji su deo školskog fundusa.
Milorad Mladenović, Bez naziva (školske stolice
Serijom fotografija zastupljen je i Predrag Terzić – ciklus “Životni polet” predstavlja dijagrame košarkaških napadačkih taktika i proigravanja koje su utisnute na više košarkaških terena u gradovima u Srbiji, Crnoj Gori i u Vroclavu u Poljskoj.
Predrag Terzić, Životni polet
Leonard Ćuljafi iz Albanije jedini je učesnik 55. OS koji je predstavio ulja na platu, a koristio je opštepoznate reprodukcije iz albanskih časopisa iz 70-ih godina 20. veka. Iako je reč o slikama koje su rađene na osnovu fotografija, Ćuljafi ih pretvara u apstraktan masovni ornament. Akcenat je samo na određenim delovima preuzetim s originalnih fotografija.
Leonard Ćuljafi, Slike
Inspiracija za postavku 55. OS, čiju arhitekturu potpisuje Rodžer Bundšu iz Berlina, bila je i sama zgrada u Resavskoj 40b – bivša Vojna akademija, u kojoj je OS organizovan i 2010.
To zdanje s kraja 19. veka Ministarstvo odbrane ustupilo je još 2006. Muzeju grada Beograda, ali još nije potpuno rekonstruisano. Ipak, pomak je uočljiv, a sveže okrečen deo istorijskog zdanja, koje se prostire na ukupno 3.600 kvadrata, uz prirodno svetlo sa velikih prozora, stvorilo je otvorenu atmosferu postavke koju su i priželjkivali kustosi 55. OS.
U delu postavke nalazi se i projektni prostor sa improvizovanim kafeom, a posebno je opremljen stolicama i stolovima zasnovanim na motivima koje su Šafhauzen i Vanesa Džoan Miler videli u Etnografskom muzeju u Beogradu.
U okviru 55. OS najavljen je i bogat prateći program, uključujući i filmski, čiji je urednik Goran Petrović, kustos iz Brisela i direktor Kran film kolektiva (Brisel/Kopenhagen).
U organizaciji KCB-a, 55. Oktobarski salon biće otvoren do 2. novembra, kada će biti dodeljene nagrade.
Prošle godine nagradu 54. OS, održanog prema kustoskoj koncepciji kolektiva Red Min(e)d, dobile su Fljaka Haliti, Lana Čmajčanin i Adela Jušić za feminističke radove, kao i Andrea Palašti, koja je nagrađena i novčano za rad koji kritikuje ideologije nacionalizma. Nagradu KCB-a dobila je Margareta Kern.
Sajt Oktobarskog salona je oktobarskisalon.org, a program se nalazi i u Kalendaru Portala za kulturu jugoistočne Evrope SEEcult.org, kao i u PRILOGU (pdf).
(SEEcult.org)
