Vek srpskog igranog filma

Jugoslovenska kinoteka obeležava 30. novembra stogodišnjicu premijere filma “Život i dela besmrtnog vožda Karađorđa” - prvog igranog filma u Srbiji i na Balkanu - projekcijom digitalno restarusane verzije tog ostvarenja reditelja Čiča Ilije Stanojevića, snimatelja Luja de Berija i produkciji Svetozara Botorića.

Povodom veka od premijere “Karađorđa”, pronađenog 2003. godine u Austrijskom filmskom arhivu posle gotovo višedecenijske potrage i neizvesnosti o njegovoj sudbini, Kinoteka organizuje i promociju jubilarne poštanske marke, kao i knjige o prvom srpskom producentu Botoriću.

Prema rečima direktora Jugoslovenske kinoteke Radoslava Zelenovića, još od njegovog dolaska u tu kulturnu ustanovu jedna od stvari koju je nasledio bila je i potraga za “Karađorđem”, dragocenom delu za ukupnu filmsku arhivistiku.

Zelenović i upravnik Arhiva Jugoslovenske kinoteke Aleksandar Saša Erdeljanović su i "identifikovali" “Karađorđa” u julu 2003. godine u Austrijskom filmskom arhivu (Filmarchiv Austria) u Beču.

Film “Život i dela besmrtnog vožda Karađorđa” snimljen je u Beogradu i njegovoj okolini. Eksterijeri u snimani na obalama Dunava i Save (pre svega na Adi Ciganliji), Kalemegdanskoj tvrđavi, Topčideru i na Banjičkom polju gde su “izvedeni” spektakularni “Boj na Mišaru” i “Zbor u Orašcu”. Za enterijere je poslužilo dvorište hotela “Pariz” (prostor današnjeg Bezistana), gde su prenete kulise i scenografija iz Narodnog pozorišta.

U hotelu “Pariz”, čiji je vlasnik bio Botorić, i održana je premijera “Karađorđa” u novembru 1911.

“Karađorđe” u stilskom smislu, predstavlja tipično delo epohe u kojoj je nastao, sa očiglednim uticajem francuskih istorijskih filmova iz kuće “Pate” u čijoj laboratoriji su i izrađena sva Botorićeva ostvarenja.

Prema navodima Erdeljanovića, ono što je “Karađorđa” razlikovalo od bukvalno “snimljenog pozorišta”, kakvi su bili filmovi tada pomodne francuske kuće “Film d’Art”, bilo je izvanredno kretanje i raspored glumaca po dubini prostora, što je Čarli Čaplin (Charlie Chaplin) nekoliko godina kasnije doveo do savršenstva.

Botorićev izbor Čiča Ilije Stanojevića (1859-1930) za scenaristu i reditelja filma Karađorđe, nije bio neočekivan, s obzirom da je iza sebe imao 30 godina staža u Kraljevskom srpskom narodnom pozorištu, u kome je učestvovao u više stotina predstava, kao glumac, reditelj, a bio je i cenjeni pisac čiji su komadi često i rado izvođeni. Scenario za “Karađorđa” oblikovao je uz navodnu saradnju upravnika “Klasne lutrije”, Ćire Manoka i izvesnog popa Savkovića. Glavni i najveći deo očigledno je rađen na osnovu drame “Kara-Đorđe” pisca, reditelja i glumca Narodnog pozorišta Miloša Cvetića, epizoda sa dahijama preuzeta je iz narodne pesme “Početak bune na dahije”, a korišćena su i druga, pre svega istorijska i memoarska dela o Karađorđu.

U filmu su nastupili gotovo svi najistaknutiji glumci Narodnog pozorišta (Sava Todorović, Aleksandar Milojević, Vukosava Jurković, Dragoljub Sotirović, Dobrica Milutinović, Jevrem Božović...). Lik Karađorđa, koga igra Milorad Petrović (1965-1928) pritom nije dat apologetski, uprkos bliskosti tvoraca i finansijera filma sa dvorom Karađorđevića.

Karađorđe je predstavljen kao čovek od krvi i mesa sa svim vrlinama i manama, čiji je jedan i jedini životni cilj - oslobođenje srpstva i vaskrsenje srpske države. Za taj cilj on je spreman da plati i najveću cenu, živote svojih najbližih koji su se ogrešili o moralna načela uspostavljana u novoj ustaničkoj državi.

Znalo se da je film snimljen tokom letnje pauze 1911. godine u Narodnom pozorištu, te da je koštao tadašnjih 20.000 dinara, od čega je samo izvođenje Boja na Mišaru, uz pomoć velikog broja vojnika, koštalo 12.000.

Prema arhivskim izvorima, “Karađorđe” je, posle Beograda, prikazivan tokom 1912. godine u Nišu, Smederevu, Valjevu i drugim gradovima Srbije, a 1915. i u Skoplju, pa 1919. u Sarajevu i ponovo u Beogradu 1925. godine, a 1928. rezervni kapetan Živorad Pavlović prikazivao ga je u SAD i to je ujedno i poslednji trag o projekcijama tog filma.

Prema navodima upravnika Muzeja Jugoslovenske kinoteke Dinka Tucakovića, teško je, ako ne i nemoguće, objektivnim aršinima meriti značaj prvog srpskog igranog filma u svetskim okvirima tog vremena, kada su i filmska istorija i kritika bili u povoju, a film veoma često izjednačavan s vašarskim atrakcijama širom Evrope, pa i u Beogradu.

Meren evropskim, pa i globalnim aršinom, “Karađorđe” je, prema rečima Tucakovića, pravo čudo koje će tek dočekati pravu verifikaciju u budućem hodu po platnima svetskih arhivskih bioskopa.

Njegov pronalazak je, u svakom slučaju, preokrenuo sliku o počecima srpskog filma koja je u drugoj polovini 20. veka bila ideološki poddimenzionirana zarad izmišljenog novog početka sa “Slavicom”.

“Karađorđe” je digitalno restaurisan uz podršku Ministarstva kulture, a potom je prebačen ponovo na filmsku traku.

Prva verzija prikazana je 2004. godine povodom dva veka srpske države, a svečanost u Kinoteci deo je “Godine filma” u Srbiji koja je počela 6. juna - na Dan Kinoteke i prve filmske projekcije u Beogradu i na Balkanu (1896. u kafani “Zlatan krst” na Terazijama).

Početak “Godine filma” trebalo je da bude obeležen i useljenjem Kinoteke u novu zgradu u Uzun Mirkovoj, koje je više puta već odlagano, a zbog složene birokratske procedure, još se čeka upotrebna dozvola.

Sajt Kinoteke je www.kinoteka.org.rs, a program se nalazi i u Kalendaru Portala za kulturu jugoistočne Evrope SEEcult.org

(SEEcult.org)