Vreme zločina, 1941. u exYU
Filmski program “Vreme zločina”, posvećen obeležavanju 75 godina od početka Drugog svetskog rata na prostoru bivše Jugoslavije i zločina koji su počinili nacisti i njihovi saradnici, biće održan 6. do 12. aprila u Jugoslovenskoj kinoteci u Beogradu, u saradnji sa Ministarstvom kulture i informisanja Srbije.
Prvi deo programa “Vreme zločina” u znaku je filmova koji se bave samim početkom Drugog svetskog rata na teritoriji tadašnje Jugoslavije i nemačkim bombardovanjem Beograda, počev od filma “Kada je nebo bilo crno nad Beogradom” (1978) Svete Pavlovića.
Biće prikazani i nemački “Slom Jugoslavije ili Rat na Balkanu” (1941), mađarski “Magyar Vilaghirado 1941 No 897” (1941), te “Beograd 1941 - ruševine u centru grada nakon bombardovanja”, kao i delovi žurnala koje su snimale okupacione snage od 1941. do 1943. (Otvaranje mosta kod Beograda aprila 1941, Beogradski Jevreji raščišćavaju ruševine, Ratne operacije u Srbiji, zarobljenici).
Drugi deo programa obuhvata filmove koje je publika do sada retko imala priliku da vidi, a tiču se zastrašujućih zločina počinjenih nad nedužnim stanovništvom nakon proglašenja Nezavisne države Hrvatske.
Pored filma “Krv i pepeo Jasenovca” iz 1983. godine Lordana Zafranovića, biće prikazan i dokumentarac “Jasenovac” Koste Hlavatija i Gustava Gavrina, snimlјen neposredno nakon oslobođanja tog logora, kao i istoimeni film Bogdana Žižića iz 1966.
Program obuhvata i filmove “Djeca iz pakla” (1967) Suada Mrkonjića, film “Evanđelјe zla” (1973) Gojka Kastratovića, “Kula smrti – Stara Gradiška logor br. V” (1987) Vladimira Tadeja i “Gospa kralјica Hrvata” (1992) Krsta Škanate.
Krv i pepeo Jasenovca”, Lordan Zafranović, 1983.
Posetioci Jugoslovenske kinoteke moći će u okviru specijalnog programa “Vreme zločina” da pogledaju i igrane filmove “Braća po materi” (1988) Zdravka Šotre, “Okupacija u 26 slika” (1978) Lordana Zafranovića, “Živjeće ovaj narod” (1974) Nikole Popovića, sovjetske “Sto za jednoga” (1941) Georgija Rapaporta, “U crnim planinama” (1941) Nikolaja Šengelaja i “Noć nad Beogradom” (1942) Leonida Lukova, te britanski film “Ilegalci” (1943) Sergeja Nolbandova.
“Vreme zločina” u Kralјevini Jugoslaviji na umoru, kako je podsetio upravnik Arhiva Jugoslovenske kinoteke Aleksandar Saša Erdeljanović povodom istoimenog ciklusa, započelo je ubrzo nakon što je 27. marta 1941. britanski premijer Vinston Čerčil izjavio da je “jugoslovenska nacija rano jutros pronašla svoju dušu”. To se odnosilo na nepokorne Srbe koji su, nezadovolјni potpisivanjem Trojnog pakta sa Nemačkom izašli na lice svih većih gradova da izraze nemirenje sa tim potezom vlade Cvetković-Maček. Beograd je posle uspostavlјanja nove, probritanske vlade i puča od 27. marta, kojim je maloletni kralј Petar preuzeo presto od namesnika kneza Pavla, bio proglašen otvorenim gradom. Adolf Hitler je naredio, međutim, da se “potpalјivači požara na Balkanu što pre kazne”, pa je Beograd u zoru 6. aprila 1941, bez ikakve objave rata, napadnut od 4. nemačke vazduhoplovne flote, koja je istovarila smrtonosni tovar od 360 tona razornih i zapalјivih bombi.
U četiri naleta, 480 bombardera i 250 lovaca “Luftvafea”, nisu bombardovali samo vojne objekte, već mnogo više civilne cilјeve - stambena naselјa, kulturne i javne ustanove, pa i protivavionska skloništa. Nјima se hrabro suprostavilo 150-200 operativnih aviona vazduhoplovstva Kralјevine Jugoslavije, boreći se do poslednjeg daha. Prednost Nemaca u broju i kvalitetu aviona bila je toliko velika da su posle dva dana otpora već potpuno ovladali jugoslovenskim nebom.
Slom Jugoslavije ili Rat na Balkanu, 1941.
Otpor u zemlјi je trajao 12 dana, ali je već u prvim danima došlo do velikog dezertiranja vojnika, pre svega hrvatske nacionalnosti, dok su oficiri iz Hrvatske najvećim delom raspustili svoje jedinice i vrlo brzo se po osnivanju Nezavisne države Hrvatske (NDH), priklјučili režimu Pavelićevih ustaša. U bombardovanju Beograda poginulo je najmanje 2.500 lјudi, pa iako Beogradjani pamte i druga zverska bombardovanja, kakva su bila austrougarska i nemačka 1914-15 godine, američko 1944. i poslednje – NATO bombardovanje 1999, ovo iz 1941. se posebno urezalo u svest ljudi.
U njemu su uništeni mostovi, kasarne, mnogi značajni objekti društvenog života a najveći udarac bilo je brutalno uništenje Narodne biblioteke, čime se pokušalo obrisati istorijsko pamćenje naroda.
Da je film bio važna stavka u okupatorskoj propagandi, kako napominje Erdeljanović u programu Kinoteke, dokazuje i to da su nadiranje agresora u stopu pratile propagandne grupe Gebelsovog Ministarstva propagande, sastavlјene od mobilisanih novinara i fotoreportera, sa zadatkom da pisanim i foto dokumentima o osvajanju, snabdevaju Vrhovnu komandu Vermahta i Ministarstvo propagande. Istovremeno, nemački filmski snimatelјi su za Nemački nedelјni pregled (Die Deutsche Wochenschau), filmski žurnal koji je izlazio svake nedelјe snimaju celokupan put nemačke vojske ka Beogradu, pokazujući ga slavodobitno u nizu brojeva od 554 do 558.
Svi ti materijali objedinjeni su u dokumentarnom dugometražnom filmu “Slom Jugoslavije ili Rat na Balkanu” (Feldzug im Ehemaligen Jugoslawien), koji je slično nekadašnjoj propagandi “Pobeda u Polјskoj” (Feldzug im Polen) iz 1940, prosečnom nemačkom gledaocu trebalo da dočara kako je izgledala epopeja borbi i pobede nad srpskim neprijatelјem. Zanimlјivo je da su u filmu ukompanovani i snimci ulaska nemačke vojske u Maribor, a pre svega oduševlјeni doček okupatora od hilјade Zagrepčana na Jelačićevom trgu. Za razliku od tih frenetičnih aplauza, ulazak Nemaca u Beograd (koji deluje sablasno na filmskim snimcima), pratile su samo grupe znatiželјnika. I u kasnijim brojevima Nedelјnog pregleda, postojalo je nekoliko zanimlјivih kratkih storija o Srbiji, među kojima je najupečatlјivija ona u kojoj beogradski Jevreji raščišćavaju ruševine, jer je već u sledećim mesecima skoro cela njihova populacija bila likvidirana na stratištima i gasnim komorama. Kakvu je strašnu sudbinu doživeo slobodarski Beograd, slikovito pokazuje i žurnalska storija iz žurnala Mađarskog nedelјnog pregleda broj 897 (Magyar Vilaghirado No 897) koji je snimlјen samo nekoliko dana po okupaciji.
Noć nad Beogradom, Leonid Lukov, 1942.
U samom “vremenu zločina” zločini su se prikrivali, a filmske lente kao njihovi svedoci nestajale, mada je pre petnaestek godina na svetlo dana isplivala decenijama skrivana traka u koloru na kojoj se vidi strelјanje i vešanje 36 Pančevaca za “odmazdu” zbog nekoliko ubijenih nemačkih vojnika prilikom ulaska okupatora u grad.
O herojskom otporu pilota jugoslovenske vojske za vreme kratkotrajnog “aprilskog rata” snažno je progovorio Sveta Pavlović u vrsnom dokumentrcu “Kad je nebo bilo crno nad Beogradom” (1978). Kako u zemlјi nije moglo biti nikakvog organizovanog snimanja, za propagiranje Pokreta otpora postarali su se saveznici. I danas deluju zanimlјivo kratkometražni igrani filmovi nastali u Sovjetskom Savezu 1941-1942, koji govore o počecima borbe protiv okupatora. “Sto za jednoga” Georgija Rapaporta bavi se represalijama protiv civilnog stanovništva, “U crnim planinama” (V černyh gorah) Nikolaja Šengelaje prikazuje organizovanje selјaka u borbi protiv fašističkog uzurpatora, dok je najpoznatije među njima, ostvarenje “Noć nad Beogradom” (Noč’ nad Belgradom) Leonida Lukova priča o hrabrim ilegalcima, koji preko beogradske radio stanice pokušavaju da dignu narod na ustanak. U britanskim bioskopima se 1943. godine pojavio film “Ilegalci” (Undercover) Sergeja Nolbandova, koji je za temu takođe imao početak srpskog otpora protiv Nemaca, ali iako nije imao direktnih političkih konotacija, jasno je bilo da se radi o ravnogorskom pokretu.
Povodom drugog segmenta ciklusa “Vreme zločina”, Erdeljanović je primetio da broj filmova koji su snimlјeni na temu stradanja naroda u NDH nije veliki, te da neki od njih ne ulaze iz političkih razloga u dubinu mržnje koja je proizvela genocid, ali ipak svaki na svoj način, snagom filmske slike i dokumenta, govore o nečemu što će zauvek ostati u kolektivnom pamćenju srpskog naroda.
Živjeće ovaj narod, Nikola Popović, 1974.
Film “Jasenovac” Koste Hlavatija i Gustava Gavrina, snimlјen nakon što su partizani oslobodili zloglasno mučilište, snagom vizuelnog dokumenta, pokazao je samo deo zločina koji kolјači pre bekstva nisu uspeli da prikriju, preko jezivih tragova nasilјa i unakaženih delova lјudskih tela, zaplenjenih fotografija i retkih dokaznih filmskih materijala kao i svedočanstva malobrojnih preživelih. Zatim, tek na 20-godišnjicu zločina u Jasenovcu Bogdan Žižić pravi novi film koristeći slične materijale, koji pokazuje i komemoraciju iz jula 1962. godine na kojoj su se okupili učesnici proboja logora iz 1945. godine i rodbina jasenovačkih žrtava. Godinu dana kasnije, Suad Mrkonjić za preduzeće Sutjeska film iz Sarajeva, snima ostvarenje “Djeca iz pakla” koji se bavi stradanjem srpskog naroda Kozare 1942. godine kao i sudbinom desetine hilјada dece tada odvojenih od roditelјa i datih hrvatskim porodicama, praveći paralelu sa tadašnjim surovim ratom u Vijetnamu. Po narudžbi spomen područja Jasenovac, reditelј Gojko Kastratović je 1973. godine stvorio film “Evanđelјe zla”, još jednu posvetu žrtvama ustaškog terora u Jasenovcu, ali svakako najimpresivnije ostvarenje na tu temu do danas, kako je naveo Erdeljanović, jeste dugometražni dokumentarni film “Krv i pepeo Jasenovca” Lordana Zafranovića iz 1983. godine, pravo autorsko svedočanstvo o masovnoj grobnici stotina hilјada lјudi koji su stradali samo zato što su bili druge vere i nacije. “Kula smrti Stara Gradiška logor br. V” Vladimira Tadeja se kroz arhivske materijale i susret bivših logoraša u aprilu 1987. godine bavi integralnim delom jasenovačkog sistema smrti, logorom Stara Gradiška. U delu tog filma on govori i o radu Komunističke partiju u logoru. “Gospa kralјica Hrvata” iz 1992. godine, veterana i klasika dokumentarizma Krste Škanate, u promenjenim uslovima posle raspada zamlјe, najotvorenije govori o klero-ustaškom genocidu kakvo je bilo ubijanje srpske dece u NDH, naveo je Erdeljanović, koji će i otvoriti ciklus “Vreme zločina”.
Sajt Jugoslovenske kinoteke je kinoteka.org.rs, a program se nalazi i u Kalendaru portala SEEcult.org.
(SEEcult.org)
