Zenitističko pozorište A.K. Treveler u Parobrodu
Udruženje "Perilo Zabrežje" organizuje u Parobrodu u Beogradu od 17. do 29. novembra izložbu “Zenitističko pozorište Akademskog kluba Treveler”, povodom stogodišnjice predstave “Oni će doći” koju je osmoro mladih članova te umetničke avangardne asocijacije izvelo u Realnoj gimnaziji u Zagrebu (sada Muzej Mimara) i njihovog potonjeg preseljenja i umetničkog delovanja u Beogradu.
Zbog namernih provokacija, koje su kulminirale na kraju predstave, kada su na scenu doveli pravog magarca, članovima Trevelera je direktor Gimnazije naložio, zbog reakcije pojedinih profesora i zgroženog dela publike, da napuste školu. Za završetak školovanja izabrali su Beograd.
“Oni će doći” je prva i jedina odigrana predstava Zenitističkog pozorišta, a realizovana je kao pozorišna manifestacija zenitizma – jedinog izvorno-jugoslovenskog avangardnog pokreta, koji nosi ime po časopisu Zenit urednika, pesnika i ideologa zenitizma Ljubomira Micića (1895-1971). Tu “internacionalnu reviju za umetnost i kulturu” Micić je pokrenuo i uređivao u Zagrebu i Beogradu (ukupno 43 broja, 1921-1926). Nastup Travelera zabeležen je u nepotpisanom članku u Zenitu (br. 24, 1923), u kojem su nazvani “mladi zenitisti”. Pretpostavlja se da je Micić bio autor tog članka i objave o postojanju Zenitističkog pozorišta.
Publika će imati priliku da vidi autentične materijale predstave “Oni će doći”, kao i delove desetogodišnjeg dnevnika asocijacije A.K. Treveler – Almanaha (1922-1932), koji sadrži prepisku, fotografije, kolaže, manifeste, nacrte scenarija, simultanu poeziju, reprodukcije umetničkih dela i fotografije. Spletom brojnih okolnosti, Almanah Travelera nije bio dostupan struci i javnosti (čuva se u Kolekciji Marinko Sudac u Zagrebu).
Umetnička grupa A.K. Treveler pripada korpusu istorijskih avangardi. Većina stručnjaka njihove pozorišne eksperimente kvalifikuje kao anticipaciju performansa u jugoslovenskoj sredini, a karakter njihovih aktivnosti i dela, kao zenitistički i nadrealistički. Bili su mladi buntovnici skloni inovacijama u pozorištu i vizuelnoj umetnosti. Ispoljavali su afinitet prema modernim i avangardnim umetničkim tendencijama u umetnosti i slušali su džez.
Predstavljanje kopije autentičnih materijala najavljeno je kao edukativni segment izložbe autora Milana Katića, koju će otvoriti prof. dr Irina Subotić i recenzent kataloga prof. dr Jerko Denegri. Na otvaranju je najavljen i koncert džez pijaniste Vladana Veljkovića koji će izvesti delo “Човек umetnost”, komponovano specijalno za tu priliku, a biće prikazan i dokumentarni film “Nova umetnost dvadesetih godina: zenitizam, dadaizam, konstruktivizam” (1983, RTS) režisera Dragomira Zupanca i urednice Dunje Blažević.
Partner izložbe je Narodni muzej Srbije, koji je dozvolio izlaganje 13 reprodukcija slika Josipa Sajsela (Seissel), člana Trevelera, poznatog u Zenitu kao Josif Jo Klek, koji je i najprominentniji slikar beogradske faze zenitizma. Izložba obuhvata i fotografije Zenitističkog pozorišta iz Kolekcije Perilo, autora Miloša Somborskog, Trevelera zaduženog za fotografiju, kao i dela u vlasništvu Jelene Duduković, nosioca autorskih prava Josipa Sajsela i Čedomila Plavšića (predsednika Trevelera), te materijali iz časopisa Zenit.
Knjiga – katalog izložbe “Zenitističko pozorište Akademskog kluba Treveler”, autora Milana Katića, u izdanju Perila Zabrežje, biće predstavljena 27. novembra nakon projekcije filma od 17 časova i vođenja kroz izložbu, koja je prethodno postavljana u Kulturnoj stanici Svilara u Novom Sadu, kao deo programa “Evropske prestonice kulture” 2022.
Dokumentarni film “Nova umetnost dvadesetih godina: zenitizam, dadaizam, konstruktivizam” biće emitovan i nakon otvaranja izložbe 17. novembra od 20 časova. Film je restauriran u Arhivu RTS-a za prikazivanje na izložbi, a u njemu govore jugoslovenski protagonisti avangarde: Mihailo Petrov, Josip Sajsel, Avgust Černigoj, Eduard Stepančić, Oto Bihalji i istoričari umetnosti Irina Subotić, Jerko Denegri, Miodrag Protić, Zoran Markuš, Aleksandar Flaker i drugi.
Hepening Travelera u kontrasvetlu, crno-bela fotografija, 1924. Autor AK Traveler
Prema navodima organizatora, izložba je prilika za publiku, umetnike i teoretičare koji se inspirišu Zenitom da steknu detaljniji uvid u lik i delo, prvenstveno Josipa Sajsela, ali i ostalih Trevelera. Uz uvid u arhitektonsko i urbanističko delo nastalo nakon Drugog svetskog rata autora Somborskog i Sajsela, izložba ima za cilj i da podstakne istraživače u oblasti istorije arhitekture i urbanizma da pokrenu aktivnosti na ustanovljavanju veze avangardne umetnosti Trevelera i idejnih urbanističkih nacrta gradova bivše Jugoslavije poput Beograda, Podgorice, Zagreba, Novog Sada, Nikšića, delova Sarajeva, Luke Bar, Šibenika, Zadra, Travnika, Bugojna itd. Potpisnici idejnih rešenja generalnih urbanističkih planova (GUP) tih gradova u periodu nakon završetka Dugog svetskog rata su Somborski i Sajsel. Na izložbi će biti predstavljen GUP Beograda iz 1950. godine, autora Miloša Somborskog. Posetioci izložbe moći će da pogledaju i fotografije iz Kolekcije Perilo, nastale prilikom predstavljanja plana Beograda rukovodstvu Jugoslavije 1950. Među fotografijama posebno se izdvaja ona na kojoj zenitista Miloš Somborski predstavlja svoj plan prestonice Jugoslavije nadrealisti Konstantinu Koči Popoviću – tadašnjem ministru inostranih poslova Jugoslavije. Plan Somborskog je bio eksponat na izložbi “Toward concrete utopia” autora Martina Stierlija i Vladimira Kulića u Muzeju moderne umetnosti (MoMA) u Njujorku 2018.
Josip Sajsel (Jo Klek), Milomborsk - nacrt za scenu zenitističkog pozorišta, 1923, papir, kolaž, 18x13,5 cm (Narodni muzej Srbije)
Asocijaciju A.K. Treveler, inače, osnovalo je 1922. godine više mladića i jedna devojka iz dobrostojećih porodica u Zagrebu, u tadašnjoj Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca. Članovi Asocijacije bili su: Čedomil Plavšić zvani Dečko (predsednik, 1902-1987), njegov mlađi brat Dušan Plavšić zvani Braco (1904-1976), Josip Sajsel alias Josif Jo Klek (1904-1987), Miloš Somborski (1902-1983), Miha Šen (Schön, 1904-1930), Zvonimir Megler (1904-1971), Vlado Pilar (1904-1928), Radeta Stanković (1905-1996), Dragutin Herjanić i Višnja Kranjčević (1904-1983). Bili su aktivni u jugoslovenskom umetničkom prostoru, koji je istoričar umetnosti Jerko Denegri definisao kao “geografski, politički i kulturni prostor, u okviru kojeg se odvijao policentrični umetnički život više nacionalnih sredina”.
(SEEcult.org)
