Umetnička baština Srba na Kosovu u doba Nemanjića
Uslovi za nastanak umetničke baštine Srba na području koje se danas naziva Kosovo i Metohija stvoreni su za vreme vladavine Nemanjića, posebno za vreme kralja Milutina. Slika o počecima tog stvaralaštva u prednemanjićko doba veoma je zamagljena.
Dopisni član SANU dr Miodrag Marković, profesor na Odeljenju za istoriju umetnosti Filozofskog fakulteta u Beogradu i jedan od autora izložbe “Srpsko umetničko nasleđe na Kosovu i Metohiji. Identitet, značaj, ugroženost” u Galeriji SANU, održao je u pratećem programu predavanje o istoriji stvaranja umetničke baštine Srba na Kosovu u doba prvih Nemanjića (od početka Nemanjine vlasti od smrti kralјa Milutina), ukazujući i na period pre njihove vladavine.
Veruje se da je Srbija u drugoj polovini IX veka, kako je naveo, uključivala i Hvosno i područje Zvečana, ali su te oblasti izgubljene u vreme osvajačkih pohoda bugarskog cara Simeona. Tokom X stoleća smenjivala su se na kosovsko-metohijskom području vizantijska i bugarska državna i crkvena vlast da bi 1018. godine teritorija o kojoj je reč bila uključena u okvire Vizantije, odnosno Ohridske arhiepiskopije podložne vizantijskom caru.
Prvi srpski vladar koji je posle cara Vasilija II dolazio u dodir sa Kosovom i Metohijom bio je kralj Bodin. On je jos za vreme vladavine svog oca, kralja Mihaila, prilikom ustanka protiv vizantijske vlasti u Južnom Pomoravlju 1072. godine, bio proglašen za cara u Prizrenu, ali je ubrzo poražen i zarobljen od Vizantinaca u blizini danasnjeg Uroševca. Kada je kasnije postao vladar Duklje i Srbije, držao je izgleda jedno vreme deo Hvosna i grad Zvečan. Već 1093. godine Zvečan je bio u rukama nekadašnjeg Bodinovog podanika, raškog velikog župana Vukana koji ga je po svemu sudeći zadržao do kraja svoje vladavine oko 1112. Stoga mu se u litaraturi ponekad pripisuje ktitorstvo nad crkvom Svetog Đorđa, sagrađenom unutar zvečanskih zidina, koja je danas sačuvana samo u temeljima, ali za takav zaključak nema, međutim, čvrstih argumenata.
Izvesno je, kako je naveo Marković, da je prave uslove za razvoj delatnosti srpskih ktitora obezbedio tek Stefan Nemanja 80-ih godina XII veka, kada je raški veliki župan preuzeo od Vizantije župe u dolinama reka Beli Drim, Klinam Sitnica i Lab, od davnina naseljene Srbima. Nemanjina postignuća uvećao je njegov sin i naslednik na prestolu Stefan, koji je srpskoj državi pripojio, između ostalog, i važan grad Prizren. U takvim okolnostima razumljiv je podatak da je 1220. godine Sava Nemanjić, prvi srpski arhiepiskop, uključio Prizrensku i Lipljansku episkopiju – dotadašnje eparhije Ohridske arhiepiskopije, u sastav novoosnovane Srpske crkve. Istovremeno je u severnoj Metohiji, tada nazivanoj Hvosno, nekadašnjem jurisdikcijskom području prizrenskog episkopa, formirao Hvostansku episkopiju.
Posle uspostavljanja državne i crkvene vlatsi na Kosovu i Metohiji vodeću ulogu u ktitorskoj delatnosti u tim oblastima preuzeli su Srbi. U početku su prednjačili najviši predstavnici države i crkve. Moguće je da je i u tom pogledu puteve prokrčio Stefan Nemanja. Prema jednom izvoru sporne verodostojnosti, kako je naveo Marković, Stefan Nemanja je bio ktitor crkve na čijem je mestu u drugoj trećini XIII veka arhiepiskop Arsenije sagradio svoju zadužbinu posvećenu svetim apostolima.
Po tradiciji koja seže do XIV veka, i Sava Nemanjić je imao izvesnog udela u tom Arsenijevom poduhvatu. Sigurnije je, kako je naveo Marković, ipak govoriti o Savinoj ulozi u ustrojstvu kosovskometohijskih katedrala novoosnovane autokefalne crkve. Napore prvog srpskog arhiepiskopa i njegovih vladika potpomogao je i tadašnji vladar Stefan Nemanjić. Iz čuvenog pisma ohridskog arhiepiskopa Dimitrija Homatina poznato je da je Sava boravio u Prizrenu kada je tamo postavljan prvi srpski episkop. Verovatno su tom prilikom obavljeni radovi na obnovi arhitekture i živopisa Bogorodice Eleuse (Ljeviške), trobrodne vizantijske bazilike u kojoj su prethodno stolovali grčki prelati. Savinoj neposrednoj intervenciji najpre bi se mogli pripisati srpski natpisi na novim freskama, izvedenim oko 1220. godine u južnom brodu. Najbolje sačuvana, fresko-ikona Bogorodice sa malim Hristom “Hraniteljem”, pored retkog, bogoslovski promišljenog ikonografskog rešenja, pokazuje snažan uticaj komninskog slikarstva, naveo je Marković, ukzujući da je srpske natpise nosio i živopis katedrale prvog Savinog lipljanskog episkopa. Njegovi sasvim oskudni fragmnenti, među kojima su se sačuvali delovi predstave svetog đakona Romana, datovani su u prvu polovinu XIII veka, uz zapažanje određenih sličnosti sa freskama najstarijeg sloja iz Bogorodice Ljeviške. Skromni su i ostaci crkve na čijim su se zidovima ti fragmenti nekada nalazili. Po svemu sudeći, sagrađena je u Savino vreme na mestu ranovizantijske trobrodne bazilike, naveo je Marković.
Katedralni hram svetog Save po mnogim važnim crtama sledila je i cvrkva Svetih apostola koju je na žičkom metohu u Peći, takođe u oblasti Hvosna, sagradio kao svoj mauzolej arhiepiskop Arsenije I. Njen živopis, nastao oko 1260. godine, u programskom smislu ponavlja mnoga rešenja koja je sveti Sava primenio u Žiči, dok stilskim odlikama sledi najnapredniji pravac u razvoju vizantijskog i srpskog slikasrtva prve polovine XIII veka, obeležen monumentalnim, plastično modelovanim figurama helenistički idealizovanih lica.
Crkva Svetih apostola zidana je i oslikana u doba vladavine kralja Uroša, ali on, po svemu sudeći, nije imao bitnijeg udela u ktitorskom poduhvatu arhiepiskopa Arsenija. Kralj je, međutim, u neposrednoj blizini Svetih apostola, osnovao drugu crkvu i dodelio joj imovinu. Bila je posvećena svetom Nikoli, a nalazila se pored reke Bistrice. Odmah po osnivanju, oko 1275. godine, ta crkva je postala, prema kraljevoj želji, metoh manastira Mileševe.
Žiča i Mileševa nisu bili jedini manastiri koji su posedovali imovinu na teritoriji Metohije. Krupnije ili sitnije posede u toj oblasti stekli su od Nemanjinog vremena do sredine XIII veka i Hilandar, Studenica, i Sveti Petar na Limu.
Razvoj umetnosti na Kosovu i Metohiji, kako je naveo Marković, dobio je snažan podsticaj u vreme vladavine kralja Milutina. Zahvaljujući njegovim ratnim pohodima između 1282. i 1299. godine, nekadašnje granično područje prema Vizantiji postalo je geografsko središte srpske države. U njega se, s obzirom na bogate resurse, preselila politička i crkvena elita tadašnje Srbije. Arhiepiskopsko sedište preneto je u pećke Svete apostole, a Milutin je zasnovao nekoliko dvorova. Tamo je izveo i neke od svojih najvažnijih ktitorskih poduhvata, a ta njegova delatnost, kao i celokupan pokroviteljski rad u oblasti umetnosti, bio je obeležen dominantnim vizantijskim uticajem.
Milutin je, prema navodima Markovića, najpre izgleda pomogao da se ulepša novo arhiepiskopsko središte tako što je oko 1300. godine platio živopisanje zapadnog dela crkve Svetih apostola. Zatim je, u saradnji sa prizrenskim episkopima Damjanom I Savom, obnovio crkvu Bogorodice Ljeviške, njihov katedralni hram. U blizini Zvečana, u kojem je povremeno boravio, kralj Milutin je početkom druge decenije XIV veka osnovao manastir Banjsku, odredivši njegov katolikon, posvećen svetom Stefanu, za svoju mauzolejsku crkvu. Verovatno je iz tog razloga naložio graditeljima da podražavaju grobne crkve njegovih predaka na srpskom prestolu, pre svega Nemanjinu Studenicu. Živopis Banjske sačuvan je samo fragmentarno, ali njegovi ostaci svedoče o tome da su i u crkvi Svetog Stefana slikarske poslove obavili vrhunski vizantijski umetnici. Koristili su skupocene materijale, naročito zlato, što je ostavljalo snažan utisak na posmatrače i bilo visoko vrednovano još u srednjem veku.
Po završetku Banjske, Milutin se posvetio temeljnoj obnovi katedrale lipljanskih episkopa. Gračanička crkva, remek-delo poznovizantijske arhitekture, omogućila je razvijanje veoma sadržajnog i bogoslovski složenog slikanog ukrasa. Reč je o freskama Mihaila Astrape i njegove radionice, stilski doteranim u duhu najboljih tradicija tzv. renesanse Paleologa. U mnoštvu kompozicija i zasebnih svetiteljskih figura posebno se ističe Loza Nemanjića, vertikalno ustrojena rodoslovna slika valdarske dinastije, ranije nepoznata u srpskoj umetnosti.
Radovi na novom arhiepiskopskom središtu u Peći nastavljeni su negde pred sam kraj Milutinovog života. Za njih je zaslužan arhiepiskop Nikodin (1317-1324). Uz staru crkvu Svetih apostola, on je prizidao svoj nadgrobni hram – crkvu Svetog Dimitrija.
Primer vladara i arhiepiskopa sledile su i srpske velmože. Veliki kaznac Jovan Dragoslav, Milutinov visoki činovnik, bio je s porodicom ktitor crkve Bogorodice Odigitrije u Mušutištu kod Prizrena, podignute 1314/1315. Prema rečima Markovića, taj hram, uništen od albanskih ekstremista 1999. godine, bio je solidno zidana građevina plana razvijenog upisanog krsta sa kupolom. Njegov živopis, i pre uništenja poznat samo fragmentarno, svedočio je o tome da su i za visoku vlastelu radili nadareni umetnici koji su uspešno sledili stilski pravac živopisa kraljevih zadužbina
Pored vladara, crkvenih velikodostojnika i visoke vlastele, i predstavnici nižih slojeva društva u Milutinovo doba gradili su crkve na Kosovu i Metohiji. Neke od njih pripadale su kraljevim podanicima rimokatolicima. Najviše se zna o tzv. Sašinoj crkvi u Starom trgu kod Trepče, sazidanoj i oslikanoj na prelazu iz XIII u XIV vek.
Sve crkve iz vremena kralja Milutina morale su da budu opremljene ikonama, iluminiranim rukopisnim knjigama, bogoslužbenim sasudima i raznim drugim predmetima primenjene umetnosti, ali gotovo ništa od tih dela nije sačuvano. Među retkima spada Hvostanska plaštanica, skrivena u tegobnim vremenima turske vlasti ispod ruševina katedrale hvostanskih episkopa. Ukrašena predstavom Oplakivanja Hriostovog, koja je rađena slikarskim bojama, a ne u tehnici veza – kako je bilo uobičajeno, ona svedoči o tome da je u doba kralja Milutina i umetničko oblikovanje predmeta prakticne upotrebe na Kosovu i Metohiji uglavnom poveravano grčkim majstorima ili da je bilo zanovano na obrascima preuzetim iz Vizantije.
(SEEcult.org)
