Dan vredan veka jugoslovenske države

Izložba Muzeja Jugoslavije posvećena stogodišnjici formiranja prve jugoslovenske države “Dan vredan veka” otvorena je 1. decembra u Palati Srbija u Beogradu, na dan proglašenja Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, a pokazuje i entuzijazam i suprotne poglede na ujedinjenje naroda na ovim prostorima koji su 90-ih kulminirali ratnim sukobima. Izložba svedoči i o velikoj ulozi koju je imala kulturna i intelektualna elita tog doba, a danas je gotovo nezamisliva, kao i o složenom procesu diplomatske borbe za priznanje, uspostavljanje granica i konstituisanje države.

Iako je čin proglašenja Kraljevine SHS 1. decembra 1918. okosnica cele postavke, izložba se ne završava tim istorijskim događajem, već je posvećena i periodu državnog provizorijuma koji je trajao sve do donošenja Vidovdanskog ustava 1921. Iako je ta godina izabrana za kraj izložbe, posetiocima je ostavljena mogućnost da sami istraže glavne događaje koji su zatim usledili – sve do izbijanja Drugog svetskog rata, simboličnog kraja prve Jugoslavije.

Pored arhivskih dokumenata, plakata i fotografija iz tog perioda izložene su umetničke slike, skulpture, lični predmeti, odlikovanja i oružje. Realizaciju izložbe – uglavnom kroz pozajmicu predmeta i dokumenata – pomogle su čak 53 ustanove iz zemlje i regiona, kao i više kolekcionara i pojedinaca.

Muzej Jugoslavije, kako je istakla direktorka Neda Knežević na otvaranju izložbe, jedna je od malobrojnih institucija u regionu koja se kontinuirano bavi Jugoslavijom i njenom istorijom, usmeravajući delokrug istraživanja na širok spektar različitih fenomena koji obeležavaju jugoslovensko nasleđe i iskustvo. Iz tog razloga obeležavanje stogodišnjice od ujedinjenja jugoslovenskih naroda deo je osnovne delatnosti koja uključuje upravo čuvanje i interpretaciju jugoslovenskog nasleđa, što je i glavni povod izložbe “Dan vredan veka”, istakla je Neda Knežević povodom izložbe koju je otvorio dr Milan Ristović, redovni profesor na Katedri za opštu savremenu istoriju Filozofskog fakulteta u Beogradu.

Autorski tim izložbe, koji čine kustosi Radovan Cukić i Marija Vasiljević i muzejska savetnica Veselinka Kastratović Ristić iz Muzeja Jugoslavije, te istoričar dr Zoran Bajin iz Univerzitetske biblioteke “Svetozar Marković”, objašnjava nastajanje Jugoslavije kao čin kome je prethodilo dugogodišnje zalaganje kulturne i intelektualne elite za ujedinjenje južnih Slovena, ali i naglašava koliko su se vizije stvaranja jugoslovenske države razlikovale od jedne do druge interesne grupe i kroz različite periode.

Naziv izložbe “Dan vredan veka” parafraza je naslova jedine ljubavne pesme Petra Petrovića Njegoša “Noć skuplja vijeka”, a odabran je, prema navodima autorskog tima, da bi istakao važnost datuma koji se obeležava i da bi se naglasilo da jugoslovenska ideja traje od 19. veka, u kojem je rođena, kroz burni 20. vek, u kojem je formirana i nestala jugoslovenska država, pa sve do 21. veka u kojem se razmatra i istražuje njeno nasleđe.

Suprotstavljene stavove o jugoslovenskoj državi, koji su pratili čitavo njeno postojanje, izložba naglašava izborom oprečnih citata značajnih istorijskih ličnosti, kojima počinje svaka od pet celina.

Već na samom početku izložbe – u uvodnoj celini “Arheologija Jugoslavije”, citiran je Njegoš koji razočarano govori još 1849. godine da vidi da je “zasad jugoslavenstvo idealna riječ koja samo prznijem glasom lijepo zvuči…”. Tu je i citat patrijarha Josifa Rajačića iz 1861. godine koji navodi razlike Srba i Hrvata po pitanju istorije, crkve, jezika… zaključujući da iako “jesu najbliža braća, ipak oni nisu jedan i isti narod…”

Celina “Arheologija Jugoslavije” predstavlja uvod u glavni tok izložbe, upoznajući posetioce sa genezom jugoslovenske ideje i njenim pokretačima, čija generacija nije doživela njeno otelotvorenje. Sama ideja razvijala se od sredine 19. veka u različitim smerovima – od kulturnog preporoda južnoslovenskih naroda u austrijskoj monarhiji i stvaranja zajedničkog jezika do razmišljanja o ujedinjenju i borbi za političku autonomiju. Kod hrvatske i slovenačke inteligencije, kako podsećaju autori izložbe u katalogu, ideja je bila vid nacionalnog preporoda.

Arheologija Jugoslavije

Glavni narativ izložbe počinje drugom celinom “Južnoslovenski kulturni prostor” koja pokazuje vreme u kojem ideja o kulturnom i političkom jedinstvu postaje dominantna kod mlađe intelektualne, umetničke i kulturne elite, ali je istovremeno prisutna i u političkom životu.

Tu celinu otvaraju dva oprečna citata – Nadežde Petrović i Ivana Cankara.

“Ko ona četiri hrasta u šumi, što visinom svojom nadvisiše šumska drveta, koji vekovima trpljahu da ih svaka nepogoda savija i lomi, kada im stablo ojača, i koren se čvršće pripi za zemlju, grane se njihove dovoljno razviše, i pod hladovinu svoju iskupiše u zaklon svu svoju braću, i tako svojom udruženom snagom danas prete Južni Sloveni Zapadu, dovikujući svojoj severnoj braći o svom skorom jedinstvu”, navela je umetnica Nadežda Petrović u Kritici prve jugoslovenske izložbe u Beogradu 1904. godine, za koju je i zaslužna.

Cankar, pak, govori: “Po krvi smo braća, po jeziku barem bratanci – po kulturi, koja je plod mnogovekovnog zasebnog vaspitanja, međusobno smo daleko više tuđi nego što je tuđ naš gorenjski seljak tirolskom ili pak goriški vinogradar furlandskom” (Slovenci i Jugosloveni, 1913).

Južnoslovenske zemlje početkom 20. veka

Celina o južnoslovenskom kulturnom prostoru pokazuje da su desetak godina pre formalnog ujedinjenja likovni i pozorišni umetnici, književnici i intelektualci, uspostavili zajedništvo organizovanjem prvih južnoslovenskih manifestacija u Beogradu 1904. godine. Njihovo povezivanje kulminiralo je zajedničkim istupanjem srpskih i hrvatskih umetnika u okviru srpskog paviljona na Međunarodnoj izložbi u Rimu 1911. godine, u kojem su dominirala dela Ivana Meštrovića (63 skulpture), a upravo zbog njihove veličine, kako je rečeno novinarima na autorskom vođenju kroz izložbu, prvobitni paviljon od oko 70 kvadratnih metara zamenjen je prostorom od oko 600 kvadrata.

Jedan od glavnih oslonaca organizovanja, ali i tačaka razilaženja umetnika i umetničkih udruženja bile su prve četiri jugoslovenske umetničke izložbe, održane u Beogradu (1904), Sofiji (1906), Zagrebu (1908) i ponovo u Beogradu (1912).

Izložba sadrži i desetine pisama Nadežde Petrović koja se posle prve Jugoslovenske izložbe intenzivno dopisivala sa hrvatskim i slovenačkim umetnicima, što je ostalo glavni vid njihove komunikacije i organizovanja narednih godina.

Marko Kraljević na konju, rad Ivana Meštrovića. Enterijer srpskog paviljona na Međunarodnoj izložbi u Rimu 1911. 

Treća izložbena celina “Borba za ujedinjenje”, koju otvaraju citati Nikole Pašića i Hinka Hinkovića, posvećena je periodu najvećeg stradanja vojske i civila Kraljevine Srbije u Prvom svetskom ratu, u kojem je od samog početka, ujedno istrajavala na ideji oslobođenja “neoslobođene južnoslovenske braće”. Tako je Srpska Narodna skupština na zasedanju u Nišu 7. decembra 1914. godine usvojila “Jugoslovenski program” i u ratne ciljeve uključila oslobođenje teritorija na kojima živi “jedan, troimeni narod” i ujedinjenje Srba, Hrvata i Slovenaca.

Izložba posebno naglašava značaj Jugoslovenskog odbora koji je osnovala grupa političkih emigranata iz Austrougarske, a njegovo jezgro činili su Ivan Meštrović, Ante Trumbić i Frano Supilo iz Dalmacije. Kasnije su im se pridružili srpski političari iz BiH Nikola Stojanović i Dušan Vasiljević. Odbor je formalno osnovan 30. aprila 1915. godine, kada se saznalo za potpisivanje tajnog Londonskog ugovora.

Iako je odnos Jugoslovenskog odbora i srpske vlade obeležilo i neslaganje, do kompromisa je došlo potpisivanjem Krfske deklaracije 20. jula 1917. godine, kojom su se obe strane složile da posle rata osnuju zajedničku, jedinstvenu, slobodnu i nezavisnu državu, koja bi bila ustavna, demokratska i parlamentarna monarhija sa dinastijom karađorđevića na čelu, dok bi o budućem uređenju trebalo da odluči ustavotvorna skupština.

Jugoslovenski odbor

Četvrtu celinu “Dani velikih odluka”, koju otvaraju citati bosanskohercegovačkih političkih prvaka s jedne i vođe Hrvatske seljačke stranke Stjepana Radića sa druge strane, posvećena je raspletu jugoslovenskog pitanja na kraju Prvog svetskog rata, a centralno mesto zauzima sam čin proglašenja ujedinjenja 1. decembra 1918. godine u Beogradu. Najznačajniji prikaz tog čina je slika hrvatskog umetnika Ivana Tišova “Proglašenje Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca” koja, kako napominju autoru, ne odražava u potpunosti autentično sam događaj, budući da su na njoj i pojedine ličnosti za koje je utvrđeno da nisu prisustvovale, a jedna je ostala zasad nepoznata istoričarima. Sam Tišov nije bio svedok tog događaja o kojem ne postoji sačuvana fotografija. Ipak, slika ima dokumentarnu važnost kao prikaz trenutka čitanja i obraćanja predstavnika Narodnog veća regentu Aleksandru i njegov odgovor kojim je svečano proklamovao ujedinjenje.

Prikaz slike Ivana Tišova “Proglašenje Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca”

Slika je, inače, bila deo enterijera Ministarstva inostranih poslova Kraljevine Jugoslavije, a nakon Drugog svetskog rata, kada se ta zgrada spojila sa novom zgradom izgrađenom za potrebe parlamenta Srbije, zazidana je gipsanim zidom. Slika je otkrivena i konzervirana 2005. godine, i danas je deo enterijera u pres sali Narodne skupštine Srbije.

Poslednja izložbena celina “Utemeljenje nove države”, koju otvaraju citati Nikole Pašića i Josipa Horvata, posvećena je teškom trogodišnjem periodu borbe za priznanje, uspostavljanje granica i konstituisanje države.

Pariska mirovna konferencija bila je poprište borbe delegacije Kraljevine SHS za međunarodno priznanje nove države i za granice kojima će biti obuhvaćene teritorije sa većinskim južnoslovenskim stanovništvom. Iako su Norveška, Grčka i SAD u februaru 1919. godine priznale Kraljevinu SHS, konferencija je u početku delegate Kraljevine SHS smatrala delegatima Kraljevine Srbije.

Kolektivno priznanje Kraljevine SHS dobijeno je potpisivanjem Versajskog mirovnog ugovora sa Nemačkom 28. juna 1919. godine.

Proglašenje ujedinjenja

Kraljevina SHS jedino sa Grčkom nije imala spornih pitanja, a sa ostalim susedima – bivšim neprijateljima ili saveznicima, sporila se oko Banata sa Rumunijom, Bajskog trougla i Pečuja sa Mađarskom, Koruške sa Austrijom i oko Rijeke i Istre sa Italijom. U tim sporovima, kako navode autori izložbe, korišćeni su etnički, istorijsko-pravni i strateški argumenti, ali i zahtevi zasnovani na tajnim ugovorima potpisanim u toku rata.

I početak unutrašnjeg života nove državne zajednice bio je buran, posebno što su se već prilikom sastavljanja prve vlade pokazale autokratske tendencije regenta Aleksandra. Vlade su smenjivane jedna za drugom, bez dovoljno autoriteta da rešavaju bitna pitanja. Od marta 1919. godine vođena je i žestoka politička borba u Privremenom narodnom predstavništvu. Novi odnos snaga pokazali su izbori za Ustavotvornu skupštinu.

Podela na pristalice centralizovane države i zastupnike ideje o federaciji, uz poštovanje istorijskih osobenosti, potrajala je i nakon donošenja Vidovdanskog ustava 28. juna 1921.

Autori izložbe zaključuju da je danas vidljivo u svim zemljama naslednicama Jugoslavije, a od 2000-ih i u Srbiji - tumačenje istorije u isključivim etnocentričnim matricama, u kojima se na bivšu zajedničku državu gleda samo kao na fazu ka stvaranju nacionalnih država kao jedinom pravom cilju istorijskog razvoja, ili kao na stranputicu i skupu zabludu. S druge strane, zaboravlja se sve pozitivno što je ta integracija donela narodima današnjeg zapadnog Balkana - okupljanje u jednoj državi, nacionalno oslobođenje, raskid sa prestarelim imovinskim odnosima, značajnija uloga u međunarodnim odnosima, proces modernizacije... To je trend u naučnoj, a još više u publicističkoj literaturi, medijima i školskim udžbenicima, a vidi se i u datumima kojima se poklanja pažnja. Sto godina od završetka Prvog svetskog rata zato je i svojevrsni lakmus stanja društava na postjugoslovenskom prostoru i načina na koji se današnja društva sećaju i kako pamte svoju istoriju.

Otvaranje izložbe

Povodom veka od stvaranja jugoslovenske države, Muzej Jugoslavije organizuje sa Kioskom - platformom za savremenu umetnosti i konferenciju “Muzealizacija Jugoslavije” 2. i 3. decembra u Domu omladine Beograda, koja će okupiti istoričare, književnike, kustose i javne ličnosti iz regiona. Među njima su najavljeni i Dubravka Ugrešić, Tvrtko Jakovina, Dragan Markovina, Jernej Mlekuž, Vladimir Arsenijević, Iskra Gešoska, Ana Dević, Elma Hašimbegović, Žarko Gvero Gera, Rastko Močnik…

Program konferencije nalazi se u Kalendaru portala SEEcult.org, kao i u prilogu (pdf)

Izložba “Dan vredan veka” biće otvorena svakog vikenda do 28. aprila 2019. godine, a publika će moći da je obiđe uz prethodnu najavu. U okviru pratećeg programa, svake subote u 12 časova biće organizovana stručna vođenja. Posetioci se mogu prijaviti preko sajta Muzeja Jugoslavije ili pozivom na broj 061.158.6942 svakim radnim danom od 12 do 14 časova.

(SEEcult.org)