Savremenici fašizma
Helsinški odbor za ljudska prava u Srbiji predstaviće 20. aprila u Centru za kulturnu dekontaminaciju knjige istoričarke Olivere Milosavljević “Savremenici fašizma: percepcija fašizma u beogradskoj javnosti 1933-1941” i “Savremenici fašizma: Jugoslavija u okruženju 1933-1941”. O knjigama će, pored autorke, govoriti i istoričari Olga Manojlović-Pintar i Milivoj Bešlin, psihoanalitičar Branimir Stojanović i sociolog Đokica Jovanović, a moderatorka je direktorka HOPS-a Sonja Biserko.
Helsinški odbor za ljudska prava u Srbiji predstaviće 20. aprila u Centru za kulturnu dekontaminaciju knjige istoričarke Olivere Milosavljević “Savremenici fašizma: percepcija fašizma u beogradskoj javnosti 1933-1941” i “Savremenici fašizma: Jugoslavija u okruženju 1933-1941”.
O knjigama će, pored autorke, govoriti i istoričari Olga Manojlović-Pintar i Milivoj Bešlin, psihoanalitičar Branimir Stojanović i sociolog Đokica Jovanović, a moderatorka je direktorka HOPS-a Sonja Biserko.
Prva knjiga “Percepcija fašizma u beogradskoj javnosti 1933-1941” ima za cilj da utvrdi, bez ikakvih naknadnih saznanja, koliko su savremenici u periodu od 1933. do 1941. znali o fašizmu, kakva je slika fašizma nuđena obaveštenom čitaocu u Beogradu 30-ih godina 20. veka, kako je na osnovu ponuđenog razumevao njegovu ideologiju, šta je znao o njegovoj neposrednoj praksi i posebno, o ciljevima kojima je stremio.
Prošlost kao nekadašnja savremenost prezentirana u prvoj knjizi ima prirodni epilog u analizama koje su ostavili savremenici 30-ih godina o mestu i ulozi Jugoslavije u političkom, ideološkom i ekonomskom kontekstu svog vremena. Unutrašnja nestabilnost države, politička i ideološka raznorodnost, ekonomska nerazvijenost i neujednačenost, nacionalna suprotstavljenost, kulturna disproporcija, samo su neki od faktora unutrašnje prirode koji su obeležili tu deceniju, ne umanjujući nikako užasne slutnje koje su usled mnogostrukih spoljnih faktora obuzimale savremenike. Jačanje fašizma u brojnim evropskim zemljama, mogućnost njegovog uspona i pobede i u ostalim, još uvek liberalno-demokratskim zemljama, agresivnost fašizma, udovoljavanje zapadnih demokratija svim njegovim zahtevima, njihova popustljivost, izvesnost novog svetskog rata, uz izolovanost Sovjetskog Saveza, levičarsko opredeljenje većinske evropske omladine i intelektualne elite, jačanje antifašizma u svetu koji je, posebno od građanskog rata u Španiji, imao jaku levičarsku notu, samo su neki od spoljnih faktora koji su obeležili “nesrećno doba” 30-ih godina.
Prema navodima autorke, u takvom unutrašnjem i spoljnom kontekstu, postavlja se pitanje, gde su savremenici videli mesto Jugoslavije. Da li je i u njoj bilo fašizma, da li je prepoznavan, da li su uslovi u zemlji omogućavali njegovu pobedu? Da li su savremenici registrovali ispoljavanja fašističkih i rasističkih ideja? Da li je bilo i u Jugoslaviji rasizma? Da li je i u Jugoslaviji bilo antisemitizma?
Između ostalog, autorka je u prvoj knjizi svrstala u levičarsku poziciju ilegalni list “Proleter”, časopise “Naša stvarnost”, “Danas”, “Stožer” i brojne pojedinačne tekstove objavljivane u listovima uslovno rečeno demokratske
provenijencije kao što su “Vidici” i “Pravna misao”. U listove liberalno-demokratske grupacije, svrstani su i dnevni list “Politika”, nedeljnici “Javnost”, “Narodno blagostanje”, zatim “Srpski književni glasnik”, “Život i rad”, “Napred”... U konzervativnu grupu svrstani su listovi i časopisi “Dvadeseti vek”, “Glas Matice srpske”, “Letopis Matice srpske”, “Krug, “Misionar”, “Narodna odbrana”, “Samouprava” i “Pravna misao”, dok su u desničarska glasila svrstane “Ideje” i “Otadžbina”, kao i niz stručnih medicinskih listova, kao što su “Glasnik” Centralnog higijenskog zavoda, “Socijalno-medicinski pregled” i “Zdravlje”.
Analiziran je i čitav niz drugih listova i časopisa koji se po profilu ne mogu svrstati ni u jednu od pobrojanih struja, jer su donosili ideološki veoma raznorodne tekstove, ali i zato što su neki od njih, budući po svom ustrojstvu stručni časopisi, bili oslobođeni svake ideologije, kao, na primer, “Medicinski pregled”. Primere za nemogućnosti svrstavanja čitavog lista u jednu ideološku struju predstavljali su dnevni listovi “Vreme” i “Pravda” koji su 30-ih, kako je navela autorka, istovremeno donosili i tekstove neprikrivene podrške fašizmu, i one kritički nastrojene prema njemu.
Različita priroda listova i časopisa određivala je i različitu prirodu prezentiranih tekstova. Dnevne novine (Vreme, Pravda i Politika), iako su uglavnom prenosile agencijske vesti, često su objavljivale i autorske tekstove od velikog značaja za razmatranu temu. U njima su se vodile i značajne polemike, tako da predstavljaju reprezentativni izvor za analizu mišljenja, ne samo novinara, već i tadašnjih intelektualaca. Sva tri lista su imala stalne i povremene dopisnike sa žarišnih mesta u Evropi, od kojih su neki bili ugledni intelektualci, tako da i svojim, za to vreme modernim pristupom informisanju javnosti, pružaju mogućnost da se dnevno prati ne samo njihov generalni politički stav po određenim pitanjima, već i mišljenje odabranih i veoma različito ideološki orijentisanih dopisnika.
Budući da je primarni cilj analize u knjizi bilo utvrđivanje percepcije fašizma tokom 30-ih godina, nije vršen kritički pristup tekstovima i objavljivanim vestima, niti se ulazilo u njihovu istinitost sa pozicija današnjih znanja. Izuzetak je napravljen samo u retkim slučajevima kada su u pitanju bile evidentne materijalne greške.
U beogradskim novinama i časopisima prikazane su i citirane i brojne knjige o fašizmu koje su 30-ih štampane u Nemačkoj i Evropi uopšte, ali i u Jugoslaviji. Prikazi su išli od onih afirmativnih do podsmešljivih, u zavisnosti od ideološkog opredeljenja autora tekstova.
Cilj druge knjige “Jugoslavija u okruženju 1933-1941” je, prema rečima autorke u predgovoru, bio pokušaj da se odgovori na nekoliko ključnih pitanja: da li je po mišljenju savremenika u zemlji bilo fašizma i rasizma, da li je Jugoslaviju više ugrožavao unutrašnji ili spoljni fašizam, zašto liberalizam nije pokazao snagu u uslovima pred izbijanje Drugog svetskog rata, zašto su njegovi pojedini zagovornici, iako u prethodnim godinama deklarativno antifašisti, lakše pristupili kolaboraciji nego antifašističkom pokretu, zašto okupatorskoj vlasti nije bio problem da pronađe saradnike, i posredno, zašto su komunisti zahvaljujući svom antifašizmu izašli iz rata kao pobednici.
Prezentacija celokupne analize percepcije fašizma beogradskih intelektualaca 30-ih godina kroz dve monografije, rezultat je nužnosti odvajanja različitih slika tadašnje stvarnosti - jedne, okrenute prema spolja, ka Evropi i “njenom” fašizmu kao spoljašnjem fenomenu koji, bar ranih 30-ih godina, okupira veliku pažnju, proizvodi ozbiljne analize i kritičke opservacije, i druge, sasvim drugačije slike, okrenute preme unutra, indolentne, nekritičke, posebno ćutljive prema ispoljavanjima domaćeg fašizma, rasizma i antisemitizma.
Tek identifikovanje te dve, tako različite percepcije stvarnosti 30-ih godina, može da objasni disproporciju između verbalnog otpora “spoljnom” fašizmu i pomirljivosti prema “unutrašnjem”, u krajnjoj liniji, da objasni mesta na kojima se razilaze borbeni i papirnati antifašizam, a ovaj drugi pretače u prećutnu ili otvorenu kolaboraciju.
U analizi političkih i ideoloških stavova beogradske intelektualne elite izvučen je samo jedan segment, u razmatranom periodu najvažniji, koji se odnosio na analizu, razumevanje i tumačenje ideologije i prakse sistema u
Nemačkoj uspostavljenog 1933. godine dolaskom nacionalsocijalizma na vlast. Istovremeno, sistem italijanskog fašizma koji je tada već deceniju vladao u toj zemlji, i njegova percepcija u beogradskoj sredini, dobio je u prvoj knjizi upravo ono mesto koje je i imao i u tadašnjoj javnosti. To znači da je praćen usput, kao moguće izvorište i uzor promena u Nemačkoj, ali u razmatranom periodu samo kao pratilac primarno analiziranog fenomena - nemačkog nacionalsocijalizma. Razlog što je analizirano vreme omeđeno 1933. i 1941. godinom proističe iz uverenja da bez Hitlerovog trijumfa u Nemačkoj, fašizam ne bi postao opšti pokret i da “sama ideja fašizma kao jednog univerzalnog pokreta, neke vrste desničarskog ekvivalenta međunarodnom komunizmu, sa Berlinom kao svojom Moskvom, ne bi se razvila”.
Terminologija u knjizi sledila je terminologiju doba koje pokriva, budući da je “fašizam” u periodu 1933-1941. upotrebljavan kao termin dvojako. Njime je obeležavana konkretna italijanska ideologija, ali je korišćen i da zbirno obeleži sve totalitarne nacionalističke sisteme (u Italiji, Nemačkoj, Španiji,
Portugaliji...). Termin “nacionalsocijalizam” se, međutum, koristio isključivo kada se govorilo o specifičnostima nemačkog sistema. Upotreba jedinstvenog termina “fašizam” za sve desničarske, nacionalističke, autoritarne pokrete između dva rata, produkt je upravo tog vremena.
Pojavljivanje Musolinijevog pokreta i dolazak na vlast uslovili su praksu da su svi sledeći pokreti sa više ili manje sličnosti, ali sa istim odrednicama, po automatizmu nazivani terminom “fašizam”. To, naravno, nije značilo da savremenici nisu bili svesni sadržinskih razlika između italijanskog fašizma i nemačkog nacionalsocijalizma, a ipak se i termin “antifašizam” možda čak i više odnosio na suprotstavljanje Hitleru, nego Musoliniju.
U raširenoj upotrebi, posebno u dnevnoj štampi, bili su i termini “hitlerizam” i “hitlerovci”, dok su skraćenica “nacizam” i termin "antihitlerovski”, veoma retko upotrebljavani. U ekstremno desničarskim krugovima organizacije Zbor isključivo je korišćena sintagma “novi nacionalizam” pisana velikim slovom, kojom su obeležavani svi postojeći fašistički sistemi i pod koju je podvođena i sopstvena ideologija. Iz tih razloga se termin “fašizam” u knjigama Olivere Milosavljević upotrebljava i kao zbirni naziv za sve desničarske totalitarne međuratne sisteme uključujući i nacionalsocijalizam, i kao obeležje italijanske ideologije. Čak i bez tog argumenta, prema rečima autorke, upotreba jedinstvenog pojma “fašizam” ima opravdanja i danas, u sklopu rasprava vođenih poslednjih decenija o odnosu “teorija o totalitarizmu” i “teorija o fašizmu”.
Knjige su objavljene zahvaljujući pomoći Nemačke u okviru Pakta za stabilnost Jugoistočne Evrope.
Obe knjige mogu se preuzeti u pdf formatu sa sajta HOPS-a www.helsinki.org.rs
(SEEcult.org)
