Neuspešna dresura

CRITICIZE THIS! Probe, Blažo Kovačević, Galerija Nova, Beograd, 26. april-15. maj 2012.

Piše: Milena Milojević

Kada se u prvoj polovini 19. veka pojavila fotografija, kao novi, tehnološki izum, teško je bilo prepoznati njen umetnički potencijal. Dok se gotovo do kraja istog veka vodio spor o umetničkom statusu novog medija, fotografiju su kao revolucionarno sredstvo dokumentovanja preuzeli američki policajci. Tako iz tog perioda datiraju i prve sačuvane forenzičarske, dokumentarističke fotografije sa mesta zločina. Međutim, sa današnje distance, može se reći da većina ovih bizarnih fotografija ima određenu umetničku vrednost, iako nisu stvorene sa umetničkom namerom. Analogno tome, i tehnički reprodukovani rendgenski snimci, poput fotografije unutrašnjosti tela i prtljaga, čiji su autori službenici na aerodromima i graničnim prelazima, iako lišeni aure umetničkog dela, mogu da figuriraju kao zanimljive vizuelne predstave. Ne samo što su ovako produkovane slike kompozicijski kompleksne, sačinjene od najrazličitijih elemenata, već su pojedinačni objekti, u zavisnosti od gustine materijala, prikazani u softverski posebno kodiranim bojama. Prateći takvu liniju rasuđivanja, koju izložbom "Probe" sugeriše Blažo Kovačević (1973), i slike body skenera, čijoj se aparaturi podvrgavaju posebno sumnjiva lica na aerodromima, mogu se posmatrati kao dela figurativne umetnosti.

Polazeći od toga da su rendgenski snimci sami po sebi vizuelno zanimljivi, Kovačević je svoje radove u potpunosti bazirao na karakteru ove tehnologije. Služeći se tehnikom mixed-media, umetnik je autentične rendgenske snimke odštampao na platnu i drugim materijalima, i potom naknadno obojio. Međutim, ono što Kovačević dodatno apostrofira nije likovnost rendgenskih slika, već upotreba tih istih savremenih tehnologija u službi nadziranja, procenjivanja, sankcionisanja ljudskog ponašanja.

Ovaj crnogorski umetnik, koji živi i radi u SAD, u višefaznom projektu "Probe" sprovodi kompleksnu analizu fenomena pretresa. Pored radova koje je izložio u beogradskoj galeriji „Nova”, Kovačevićev projekat se sastoji i iz instalacije i video-rada, koji je 2010. godine prikazan u galeriji „Ozon”, u Beogradu. Radi se o video-prenosu regularnog pretresa putnika, tj. rendgenskih snimaka sa jednog aerodromskog terminala, koji je publika u „Ozonu” pratila putem live-stream-a.

Pravac Kovačevićevog umetničkog delovanja nam otkriva i višeznačni naziv izložbe. "Probe" predstavlja igru reči, jer su prve asocijacije na naziv - proba, probati, eksperimentisati, testirati. Sa druge strane, probe je i engleski termin koji označava sondu kojom se prodire u telo, i time asocira na ispitivanje, istraživanje, ili rutinsko skrnavljenje intimnog kome se na graničnim prelazima podvrgavaju svi putnici.

Kovačević je svoju izložbu tematski zasnovao na specifičnom, gotovo fenomenološkom ponašanju ljudi na aerodromima, koje se sastoji iz automatskih i prinudnih aktivnosti. Preko ovog konkretnog primera umetnik zapravo pokreće brojna pitanja u vezi sa dominacijom straha u životu savremenog čoveka, koji podriva normalne društvene odnose. Aktuelni rat protiv terorizma je u krajnjoj konsekvenci i doveo do toga da na aerodromima važi pravilo po kome je „samo kontrolisani putnik dobar putnik”.

Jedan od prvih uvida, koji proizilazi iz suočavanja sa Kovačevićevim izloženim radovima, je sveprisutna kontradikcija savremenog društva u kome se zarad kolektivne bezbednosti ukidaju lične slobode. Zato se čini da je jedno od pitanja koje se nameće: Čega smo sve spremni da se odreknemo u ime državne, kolektivne bezbednosti?

Centralni deo Kovačevićeve postavke činila je  rendgenska slika ženskog tela, u ležećem položaju i u prirodnoj veličini. Zapravo, skenirano telo je lišeno identiteta. Jedino što ukazuje na pol ovog golog, izloženog tela je paketić koji je sakriven u vagini. Tako postaje jasno da za službenike na prelazu, koji vrše i sprovode vlast, ne postoje tajne. Ništa ne može da im promakne. Šire gledano, iz ovakvog ophođenja prema telu, koje kao da nikome ne pripada, čitamo i dominantna društvena pravila karakteristična za vreme u kome živimo. Telo gubi svaki dignitet, jer se sa njim može sve uraditi. Ono je postalo objekat, meta moći koja pripada „velikim sistemima nadzora“. Pritom je rendgenski snimak, takozvani body skener, samo jedan od instrumenata neprestanog širenja svih oblika kontrole.

Međutim, Kovačevićeva postavka se sastoji i od desetak rendgenskih snimaka prtljaga sa ličnim stvarima, koji sugerišu izvestan „dašak pobune“ protiv gore navedenog opšteg stanja. U svakoj torbi se pored ličnih stvari, poput ključeva, naočara za sunce, pa čak i muzičkih instrumenata, nalazi po jedna eksplozivna naprava ili pak, revolver, polu-automatska puška, nož skakavac i slično. Iako bi se očekivalo da su Kovačevićevi putnici interiorizovali spoljašnje društvene zahteve, pri čemu bi se samodisciplinovali, nedozvoljeno posedovanje oružja, sakriveni paketić u unutrašnjim organima, simbolizuju zapravo gest otpora.

Kovačevićeva intervencija na rendgenskim snimcima pokazuje kako su ljudi koji su bili objekat informisanja, nadziranja, postali subjekat suprotstavljanja, u krajnjoj liniji terorisanja. Ali to ne znači da vlasnike skeniranih prtljaga, sa raznovrsnim oružjem, treba tumačiti kao teroriste, čije razotkrivanje potvrđuje bazičnu ideju o opštoj nepoverljivosti, po kojoj su svi putnici potencijalno opasni. Iz njihove neposlušnosti, neprilagođavanja zabranama, proizilazi izvesna emancipacija. Dovodeći u pitanje poželjnu disciplinovanost, oni stiču suverenitet nad samim sobom. Vlasnici torbi sa diskriminišućim sadržajem su anonimni heroji, koji su postali subverzivni u odnosu na vladajući poredak. Naši glavni akteri, na taj način, nisu više slabi i ranjivi u odnosu na postojeće strukture moći.

Ambivalentnost Kovačevićevih radova proizilazi iz provokativnog umetničkog čina, kojim se pre svega skreće pažnja na brojne neugodne činjenice i paradokse u vezi sa vladavinom zastrašivanja u savremenim društvima. Iako estetizacija oružja, kojoj je umetnik pribegao u svom radu, ostavlja prostor za dodatnu interpretaciju, ona pre svega upućuje na mogućnost odupiranja i pružanja otpora unutar postojećih mreža nadziranja. Dodatno, zahvaljujući veštom odabiru rendgenskih snimaka, može se reći da je izložba uspela i kao likovni eksperiment, proba (!).

*Tekst je nastao u sklopu projekta Criticize This! koji organizuju Kulturtreger i Kurziv iz Hrvatske, SEEcult.org i Beton iz Srbije, te Plima iz Crne Gore. Projekat se realizuje u sklopu programa "Kultura 2007-2013" Evropske komisije. Sadržaj ove publikacije isključiva je odgovornost organizatora projekta Criticize This! i ni na koji način se ne može smatrati da odražava gledišta Evropske unije.

**Kovačevićevi radovi predstavljeni su i u Galeriji umetnika SEEcult.org.