Devastacije, krađe, falsifikati

Olivera Marković, Srđan Savić

Olivera Marković, Srđan Savić

DEVASTACIJE, KRAĐE, FALSIFIKATI - ZAŠTITA KULTURNIH DOBARA OD KRAĐA I UNIŠTENJA U PRAKSI
(abstrakt)

Bogato, originalno, raznovrsno i vredno kulturno blago naše zemlje oduvek je bilo privlačno za ljubitelje umetnosti, ali i za druge kojima trgovina ovim predmetima predstavlja dobar i unosan posao i lak izvor zarade. Kulturna dobra su ugrožena kako samim krađama i krijumčarenjem van granica, tako i oštećivanjem nepokretnih kulturnih dobara i arheoloških lokaliteta. Mnoštvo arheoloških ostataka koji datiraju od praistorije, antike i Vizantije, pa do srednjeg veka zajedno sa svojim istorijskim kontekstom, između ostalog, svedoče i o etničkom i kulturnom diverzitetu ovih prostora.

Iz pomenute činjenice, sem interesovanja stručnjaka, proističe i veliko interesovanje tzv. divljih kopača, koji iz razloga ilegalne trgovine umetničkim predmetima, devastiraju kako registovane, tako i neregistrovane lokalitete.

Meta izvršilaca krivičnih dela su gotovo sva umetnička dela: slike, skulpture, predmeti izrađeni od plemenitih metala, stari nameštaj, arheološki i etnološki predmeti, a činjenica je da se danas sve više pojedinaca i grupa bave ovim nezakonitim poslom. U poslednjih nekoliko godina bilo je više slučajeva otkrivanja počinioca krivičnih dela. Zahvaljujući, pre svega, saradnji sa MUP- om (njegovim UBPOK- om) i Upravom za carine, u toku je procesuiranje više ovakvih slučajeva.

Smatramo da bi, pored pomenutog, bilo korisno i davanje medijskog publiciteta ovakvim slučajevima iz kojih se vidi delovanje pozitivnih zakona koji se odnose na zaštitu kulturne baštine.

Među brojnim primerima izdvaja se nalaz zlatnog avarskog pojasa (sastoji se od 16 delova ukupne težine preko 1088 grama zlata) pronađen u blizini Sremske Mitrovice prilikom ilegalnog kopanja i odmah posle pronalaženja prodat trgovcu antikvitetima. Zahvaljujući brzoj i dobro organizovanoj akciji policije pojas je zaplenjen, počinioci krivičnog dela su uhapšeni, a ovaj izuzetan nalaz iz vremena Velike seobe naroda je sačuvan. Treba istaći i nalaz dela ostave srebrnih dekadrahmi antičkog plemena Deroni sa kraja 6. i početka 5. v. p.n.e. od koje je ostalo sačuvano samo 25 primeraka - ostali su iskopani pre prijavljivanja nalaza i preprodati na ilegalnom tržištu.

Jedan od skorijih primera je iz avgusta ove godine- na arheološkom nalazištu Židovar kod Vršca, na mestu na kome je 2001. godine otkrivena praistorijska ostava srebrnog nakita o čemu je objavljena i monografija «Židovarsko blago», gde je na površini od približno 40m2 skinut sloj zemlje, uklonjena zaštitna folija i oštećen kulturni sloj. U ovakvim slučajevima uništavanjem nalazišta - konteksa nalaza, nanosi se ponekad veća šteta nego samom krađom arheoloških predmeta, jer se na ovaj način onemogućava njegova interpretacija.

Uočena je pojava falsifikovanja umetničkih dela, pre svega slika i antičkih figura od gline i bronze. Oštećena lica uglavnom ne prijavljuju prevaru i pokušavaju da falsifikovane predmete što pre preprodaju. Dodatan problem je što u krivičnom zakonodavstvu nije predviđeno posebno krivično delo falsifikovanja umetničkih predmeta.

Takođe, želimo da istaknemo da postoje veliki konflikti, problemi i pretnje po opstanak i razvoj kulturnog nasleđa, kako arheološkog, tako i arhitektonskog, (pokretnog i nepokretnog), imajući u vidu njegovu ugroženost kako bespravnom gradnjom, tako i legalnom izgradnjom infrastrukturnih koridora, zatim radova na istraživanju i eksploataciji mineralnih sirovina i izgradnjom velikih privrednih objekata (vodoakumulacije i sl.). Napominjemo da se, uz razumevanje brzine koju diktira privredni razvoj, mora posebna pažnja usmeriti na obavezu prethodnog evidentiranja arheoloških ostataka i područja koja, u skladu s tim, moraju biti na poseban način tretirana.

Podsećamo da je obaveza investitora u tom smislu već utvrđena zakonskim propisima. Insistiramo na potrebi za međusektorskom saradnjom, kako zbog neusklađenosti dinamike izvršavanja sektorskih planova i obaveza ne bi dolazilo do konflikata ovakvog tipa koji bi izazvali katastrofalne posledice po nasleđe čija zaštita, korišćenje i prezentacija predstavlja opšti interes Republike. Napominjemo da je od ključnog značaja za zaštitu, očuvanje predvidi neophodnost integralne i pre svega preventivne konzervacije, odgovornosti i participacije građana.

Sa aspekta zaštite kulturne baštine, ne možemo govoriti o materijalnoj šteti koja se nanosi vršenjem ovih krivičnih dela, jer materijalna vrednost koju pojedini primerci imaju na tržištu antikviteta najčešće zavisi od njihove brojnosti. Sasvim su drugačiji kriterijumi za naučno vrednovanje nalaza u smislu hronološkog i kulturološkog determinisanja kako pojedinih nalazišta, tako i čitavih delova prošlosti.

Dakle, s tim u vezi, svaki od ovih nalaza može predstavljati jedinstveno i neponovljivo, a samim je tim i neprocenjivo istorijsko svedočanstvo.

Konferencija "Kulturna politika u oblasti kulturnog nasleđa i transformacija institucija", Beograd, 22-23.5.2009.